Uygarlik tariHİ Server Tardlli
Yüklə 1,37 Mb.
|
Şiire Mütareke yıllarında başlayıp, Cumhuriyet sonra sında bambaşka bir sesle ortaya çıkan Nâzım Hikmet (1902 1963), heceden yola koyulur. Ama az sonra, özgün bir ser best nazım yapısı kurarak ve şiirinin özüne güçlü bir sosya lizm inancını yerleştirerek "iki yanlı bir etki" kazanır. Hece ölçüsünün yapabileceği şeylerin bittiğini ilk gö renler arasındaydı Nâzım Hikmet. İlerde "Garip"çilerin kı racağı dar kalıpları, daha önceden o parçalamıştı. "Yeni şi irimizin biçim özgürlüğü aslında ondan gelir." Böylece yüzyılın başında doğanlardan yalnız Nâzım Hikmet deği şik bir şiirin temsilcisi oldu ve 20. yüzyıl şiirimizin ardın dan gideceği odak noktalarından biri haline geldi. Ne var ki, bu ses uzun yıllar hapishane duvarlarının arkasından söyleyecektir söyleyeceğini... Nâzım Hikmet'in horlanmış ve yasaklanmış şiirinin, çe şitli kaygılarla başka yollara çektiği sanatçılar, yüklü bir öz getiremediler. "Yedi Meşaleciler"den -ölüm gününe de ğin- şiirde direnen yalnız Ziya Osman Saba oldu. Ve gele ceğe kalan da o oldu o bölükten. Yedi Meşaleciler'i 1940 kuşağına bağlayan şairler arasında Ahmet Muhip Dıra- nas ile Ahmet Hamdi Tanpınar'm yanı sıra, Cahit Sıtkı Tarancı dikkatleri toplar. Ölümden yaşama sevincine de ğin uzanan şiir temalarını derinliğine inmeden işledi gerçi. Ama geniş topluluklarca benimsenen de o oldu. Başka ülkelerin büyük savaş yıkımlarıyla altüst olduğu 1940-1941 yıllarında iki kitap yayımlanır: Fazıl Hüsnü Dağlarca'nın Çocuk ve Allah'ı ile Orhan Veli-Melih Cev- det-Oktay Rifat'ın Garip'i. Şiirimizin değişiminde iki büyük habercidir her ikisi de. Gerçekten, Cahit Sıtkı'nın, şiirin ses olanaklarını araştı ran sürekli çabası, ölüm korkuları ve mutluluk düşlerini karşılaştıran özel dünyası alışılmış konular iken, iki ayrı yönden çağrılar gelmektedir: Şairanelikten kurtulmayı ilk amaç sayan bir eğilimin yanı sıra, insan kişiliğinin oluşu munu çocukluktan başlatarak evrenin sorunlarına yöne len bir başka eğilim. Garip ile Çocuk ve Allah bu yolları açıyorlardı. Orhan Veli-Oktay Rifat-Melih Cevdet üçlüsünün baş latmak istedikleri neydi? Konuşma dilinin doğallığı içinde şiirsel değeri bul mak, günlük sorunlara ve sıradan insanlara eğilmek, söy lev havasından kurtulmak, süsten ve söz sanatlarından bir yardım beklememek, ölçü-uyak tutsaklığından nazım kolaylıklarının tuzağına düşmemek, içten geldiği gibi ya şamak ve yazmak, halk dilinin yatkınlığını kitap anlatı mının yerine koymak... Öyle olduğu için de büyük olur etkileri. Fazıl Hüsnü Dağlarca, hece vezninden serbest nazıma, şairane bir sözlükten öztürkçeye, metafizikten toplum gerçeklerine geçerek, kendini sürekli yenileyip duracaktır. Aynı yıllarda Bedri Rahmi Eyüboğlu, Cahit Külebi, Ceyhun Atuf Kansu, Behçet Necatigil, Sabahattin Kudret Aksal, Necati Cumalı, İlhan Berk de -değişik kişilikleriy le- şiir dünyasına girmiş, yılların kalıplaşmış söyleyişleri nin yerine, bambaşka deyişlerin insanları olmuşlardır. Her çeşit baskıya karşın yavaş yavaş uyanmaya başla yan toplumcu şairler de (A. Kadir, Ahmet Arif, Rıfat İl gaz, Enver Gökçe, Arif Damar, Haşan izzettin Dinamo, S. Taşer, Ömer Faruk Toprak, Cahit İrgat, Niyazi Akmcıoğ- lu) yeni koşullarda seslerini duyurmaya başlarlar. Top lumcu şiirin büyük ustasının yaşadığı yıllarda, onu takli de düşmeden toplumcu şiir yazmak güçtü gerçi. Ama yenerler bu güçlüğü. Seslerini yükseltirken kendilerine reva görülen nice acıyı göğüslemesini de bilerek... II. Dünya Savaşı'nm bitimiyle başlayan yıllar, şiir dün yamız bakımından da önemli yıllardır. Attilâ İlhan, "şuara bezmine" işte o yıllarda gelir; gelir ve baş köşeler den birine kurulur. Ve Metin Eloğlu'su, Salâh Birsel'i, Özdemir Asaf'ıyla yeni, yepyeni sesler de vardır.... I948'de, Attilâ İlhan, daha ilk kitabıyla, büyiik bir ilgi ve saygınlığa erişir. Romantik coşkunluğu, delikanlı per vasızlığı ile savaş sonu dünyasının sorunlarını -kendine özgü biçimlerde- sunmaya başlar. Metin Eloğlu, bam başka bir özellikle ortaya çıkar. Tatlı bir alay görünümün deki sosyal özü, ilginç bir kelime hâzinesi ve deyiş rahat lığı ile sürdüren şiirleri, önceleri çağdaş bir eleştiriyken yavaş yavaş özgün bir kelime seçimine doğru gelişecek tir. Bu nükte ve eleştiri gücüne Salâh Birsel'de de rastla rız. Bu yolda, Özdemir Asaf'm beklenmez sürprizlerle sonuçlanan nükteli şiirleri, bir devam gibidir. Böylece, 1950 sonrasında -kısa bir süre- yeniden sosyal özü konu edinen toplumcu bir şiir tutumu belirirse de, -1954 seçimiyle iktidarını güçlendiren- DP'nin baskılara yönelişi, yavaş yavaş bir kaçış yaratmaktadır aydınlarda. "ikinci Yeni" akımı bu yılların, bu kaçışın ürünü ola caktır. İkinci Yeni akımı şairleri (Turgut Uyar, Edip Canse- ver, Cemal Süreya, Ece Ayhan...) imgeye yeniden geniş yer veriyor, halk dilinden uzaklaşıyor, toplum sorunların dan yüz çeviriyor, kapanıklığa ve soyutluğa yöneliyorlar. Akım, uzun ömürlü olmayacaktır, olamazdı da... 1960'tan sonraki siyasal ve sosyal gelişmeler, özellikle Nâzım Hikmet'in şiirlerinin yeniden yayımlanma olanağı kazanması, yeni şiirin gelişmesini daha da etkiledi. Yeni kişilikler çıktı ortaya. İlk akla gelenler de Haşan Hüseyin, Ataol Behramoğlu, İsmet Özel, Süreyya Berfe, Tekin Sönmez, Özkan Mert oluyor. İkinci Yeni'nin çıkmazını görüp döndükten sonra asıl kişiliğini bulan Kemal Özer'i de katmalıyız bunlara. 1960 sonrası, kişiliğini daha önceki yıllarda ortaya koy duğu halde susturulmuş bir şaire yeniden kavuşturur bi zi: Şükran Kurdakul'a. Cumhuriyet döneminde, halk şiirini, Âşık Veysel, uzun süre -hemen hemen tek başına- temsil etti. Onun şi irinde geleneğe dayanan hikmetli söyleyiş, kişisel bir li rizmle birleşiyordu. Ne var ki, bürokrasiyle "uzlaşmış" bir şairdir o! "Sadık yâri" kara topraktan, hem de büyük bir içten likle bahseder; ama sadık yârinin "koynuna girenleri", toprağın adaletsiz dağılımını görmez, göremez. Halk şiiri geleneği, 1960 sonrasının ortamından da et kilenerek, sosyal içerikli yeni bir kuşak yaratacaktır. Âşık İhsani, Âşık Mahzuni ve daha başkaları işte bu kuşaktandır. 12 Mart Rejimi'nin bütün faşist kısıtlamalarına karşın, gün gelir sesler yeniden yükselmeye başlar. Suçlanmış, acı çektirilmiş nice insan, inançlarının sorumluluğuyla ve şi irin ele geçmez güzelliklerine sığınarak söyleyeceklerini söylemeye başlarlar. Hilmi Yavuz, Can Yücel, Nihat Behram, Erol Çankaya, Veysel Çolak, Abdülkadir Bulut, yeni dönemin akla ilk ge len adları oluyor. Daha da yeni yıllarda, bir Refik Durbaş, bir İsmail Uyaroğlu, bir Yaşar Miraç katılacaktır kafileye. Şiirimizin büyük akışı sürüyor; toprağı bereketlidir onun. DAHA ÇOK BİLGİ
OKUMA
NÂZIM HİKMET'İN ŞİİRİNİN ANLAMI "Tarih, insan toplumlarının ayıklayın bir hikâyesiyse, sanat da bileşik bir anlatımı oluyor." Tepeden bakılırsa, her sanat ese rinin siyasal bir anlamı vardır: Belli bir sınıfın, belli bir hayat görüşünün koşullarıyla yüklüdür; belli hayat ve kültür değer lerini taşır. Ne var ki, burada siyasal deyimi geniş anlamdadır, daha çok tarih açısındandır, tek eserden çok bir sanat kuşağına bakıldığında daha çok doğrulanır. Sanatçının siyasal bir niyetle hareket etmediği halde, sonuçta ister istemez siyasal bir konum kazanacağını anlatmaktadır. Bir de sanatçının daha çıkış nokta sında siyasal bir tutumda olduğu, işe başlarken tarihi üstlendi ği durum var. Nâzım İTikmet'in şiiri bu anlamda da siyasaldır. Bu anlamda siyasal şiirin başarısı üstlendiği hayat değerleriyle yeni şiir değerleri arasında kurulacak bileşkeye bağlıdır; yeni hayat değerleri yeni şiir değerleri yaratmalıdır. Düşünce, şiirsel akışı engellememeli, şairi ezmemelidir. Tanzimat'tan bu yana şiirimiz hızlı ve toplumsal değişmelere paralel bir gelişme içinde olmuştur. Bu arada yetişmiş şairlerden bazılarının siyasal eylem sahibi olduğunu görüyoruz: Namık Kemal, Tevfik Fikret, Mehmet Akif, Nâzım Hikmet, Necip Fazıl Kısakürek... Listeyi uzatabiliriz: Ziya Paşa, Süleyman Nazif, Hü seyin Siret, Rıza Tevfik vb. Her dönem kendi görünüşüne ve ça- tışmalarma uygun siyasal şiiri sunmuştur. Hatta Tanzimat'tan bu yana uzayan şiirimizde şairin siyasal işlev taşıma açısından bir gelenek kurulduğunu bile söyleyebiliriz. Bu işlev bazen şi irde görünür, bazen de şairin sadece hayatında. Sözgelimi Tan zimat düşüncesi kendini Namık Kemal'de özetlemiştir. Meşru tiyet, Tevfik Fikret'i yaratmıştır. Bununla birlikte, Nâzım Hik- met'i ayrık tutarsak, içlerinde bir dünya görüşünü, bir ideolojiyi, bir eğilimi ayrıntılara indireni pek azdır: Biraz Tevfik Fikret, bi raz Mehmet Akif, bir de Yahya Kemal Beyatlı. Ama bunu şiirde bir girişim haline getireni hemen hemen yok gibidir. Namık Ke mal, âşıkane ve hakimane şiirinde Divan şiirinin yedeğindedir, vatanperverane şiirinde ise siyasal öğe sadece herhangi bir öğe dir. Yine de Namık Kemal'in bu sonuncu tip şiirlerinde düşün cenin geliştirdiği ve başka bir potaya aktarır gibi olduğu yeni bir şiirsel içeriğin ipuçlarına rastlarız. Ziya Paşa'da ise siyasal öğe, şiirin dokusunda hiçbir değişime yol açmaz. Çünkü siyasal bir düşünce düzeni değildir onun için; siyasal şiirden Nefi'nin kişi sel hicviyeden anladığının biraz daha genişini anlar gibidir Ziya Paşa. Süleyman Nazif de aynı davranış içindedir. Hüseyin Si- ret'te o kadarı da yoktur. Tevfik Fikret'le Mehmet Akif yukarda söylediğimiz gibi kendi dünya görüşlerinin şiirsel karşılığını bulma yolunda çalışmış ve onu ayrıntıya iırdirebilmiş iki şairi mizdir. Bu bakımdan ikisini de başarılı örnek olarak alabiliriz, ikisi de hayatlarıyla şiirlerini doğrulamışlar, güç bir şeyi, dünya görüşlerine şiirde uygun bir yol açmayı becermişlerdir. Ne var ki, Tevfik Fikret'te düşüncenin parıltısı şiirsel gerilimi ezmiş, onu çok daha donuk bir söz dizisi haline getirmiştir. Mehmet Akif de başka yönden işi sonuna kadar götürememiştir: İslami yet'e geçerek, tüme varacağı yerde günlük olayın kalabalığında soluk almayı yeğ tuttuğundan, ayrıntılar içinde boğulma eğilimi içinde olmuştur hep. Yahya Kemal'de siyasal yük çok dolaylıdır, o, bir anı defterine dayanarak, görkemli bir duyguyla reddeder Cumhuriyet'i. Nâzım Hikmet'e kadar uzanan Cumhuriyet şi irinde ise, düşünce, CHP Tüzüğü'nün ve Mustafa Kemal'in "Nutuk'unun kısa yorumları" olmaktan ileri gitmemektedir. Kısaca belirtmek gerekirse, Nâzım Hikmet'e kadar şiirimiz köklü bir devrim düşüncesini üstlenmemiştir. Tanzimat, Servet-i Fünûn, Nâzım Hikmet'e kadar uzanan Cumhuriyet şairlerinin bu yöndeki özelliğini şu nedene bağla- yabiliriz: Bu şairlerin siyasa adına yapmak istedikleri şeyler, yaşadıkları dönemlerdeki devlet yöneticilerinin zaten yap mak istedikleri ya da yaparken eksik bıraktıkları şeylerdir. Tanzimatçı şair Tanzimat değerlerini, Servet-i Fünûncu şair Meşrutiyet'in getirdiği siyasal özgürlük havasını benimsemek te, alkışlamaktadır. Cumhuriyet şiirinin ilk dönemi de yönetici leri devrimci görmekte, hatta devrim konusunda yine de kendi lerinden ilerde olan yöneticilerin gidişine ayak uydurmaya ça lışmaktadır. Bu açıdan, Nâzım Hikmet dışında, Cumhuriyet şi irinin 1940'lara kadar uzanan dönemi devrimci olmaktan çok onaylayıcı bir nitelik taşır. Hatta devrimci atılım yönünden Tanzimat şiirinden daha yumuşak ve duruk olduğu anlar var dır. "İçince bir tas ayran..." Nâzım Hikmet'in önemi Şurda: Bir devrim düşüncesini top tan üstlenmiş ve sonuna kadar götürmek cesaretini göstermiştir. Öte yandan şiirinde -anlatımında, kullandığı imgelerde, dil tutu munda- düşüncesinin, hayatının, varoluşunun karşılığım bul muştur. Başka şairlerde görmeye alıştığımız, düşüncenin süs ve biçim olarak, iğreti olarak serpilişi, fikrin biçim cilveleri ve anlam oyunları halinde kalıp sırıtışı yoktur onda. Düşünce biçimsel ola rak değil, yapısal (structurel) olarak yerleşir Nâzım Hikmet'in şi irine. Tümdengelmez onda düşünce. Daha çok hayatın verilenle rinden çıkışını yapar. Bu yüzden Tevfik Fikret gibi düşünceye bo ğulmaz. "Bereketli bir ırmak" gibi çoğala çoğala büyür. Nâzım Hikmet, şiirini hayatıyla doğrulamış bir şairdir. Ama daha önemlisi, hayatını şiiriyle eksiksiz bir planda doğru lamayı da bilmiştir. Siyasal tutumdaki birçok şairin aksine, dev rim düşüncesiyle şiirsel yük müthiş bir bütünleşme içindedir onda. Ve bu bizim şiirimizde Nâzım Hikmet'e kadar rastlanma yan, dünya şiirinde de seyrek rastlanan bir özelliktir. Şiirsel onur yiğitlik tavrıyla bir arada gider Nâzım Hikmet'te. Şiirin en büyük deneylerinden biri. (Cemal Süreya, "Sonuna Kadar", Papirüs, sayı 16, s. 1-31) SORULAR
ROMAN VE HİKÂYE Roman ve hikâye, 19. yüzyılda Batı'dan gelir bize. Gerçi, belirli kişiler canlandıran, bunların başından ge çenleri dile getiren destansı (Dede Korkut hikâyeleri), dinsel destansı (Battal Gazi), lirik (Kerem ile Aslı) nitelik teki manzum (mesnevi) ya da mensur (halk hikâyesi) eser- ler, Tanzimat'tan önceki Türk edebiyatının bildiği anlatı türleridir. Ve bazı özellikleri, Batı roman ve hikâyesini ha tırlatan eserlerdir bunlar. Ama, tür olarak roman ve hikâ ye Batı kaynaklıdır ve 19. yüzyılın ikinci yarısında, Türki ye'ye Tanzimat edebiyatı ile girmiştir. Niçin bu gecikme? Gerçekten roman, yani 18. ve 19. yüzyılın romanı Batı'da, burjuva yaşam biçiminin belirmesiyle ortaya çıkmıştır. Bur juva toplumunun insan örneği ise "birey"dir. Oysa aynı yüzyıllarda, Osmanlı toplumunun ekonomik yapısı, "bi- rey"iıı ortaya çıkmasını engelleyen bir ekonomik yapıydı. Bu temel nedenin yanında başka nedenler de ileri sürü lebilir. Önce çeviri yoluyla tanıdığımız, daha sonra "taklit" ve "nazire" yoluyla ilk yerli ürünlerini vermeye başlayan bu iki tür, gittikçe gelişerek bugüne gelir. Cumhuriyet öncesi roman ve hikâye Roman ve hikâye türü, 19. yüzyılın ikinci yarısında ya pılmaya başlanan çevirilerle tanınır. İlk yerli roman da 1872'de yayımlanır: Şemsettin Sa mi'nin Taaşşıık-ı Talat ve Fıtnat'ı. Bir görenek romanı. Ama olsa olsa yalnızca edebiyat tarihi açısından bir değeri var. Namık Kemal'in İntihali'ı da öyle. Yerli yaşamı anlatma, içinde yaşanan çevreyi canlandır ma eğilimi, Ahmet Mithat Efendi ile gitgide yaygınlaşır. İlk hikâyelerden bazısı genişletilmiş birer fıkra, bazısı da uzatılarak anlatılmış ve roman boyutuna yaklaştırılmış birer serüven biçimindeydi. Bunlarda, geleneksel edebiya tın halk arasında anlatılarak yaşayan sevda hikâyeleri ve masallardan gelen motiflerle anlatım özellikleri ağır bası yordu. Türün ilk başarılı örnekleri Sami Paşazade Se zai'nin Küçük Şeyler (1892) adlı kitabında topladığı hikâye ler olur. Bu hikâyeler herkesin çevresinde rastlanan ve hiçbir olağanüstülüğü bulunmayan kahramanların, her kesin başından geçebilecek nitelikteki serüvenlerini yalın çizgilerle dile getiriyordu. Cumhuriyet'e değin uzanan dönemde, romanın çerçe- vesi, büyük kentteki aydınların, varlıklı kişilerin yaşa mından kenar mahallelere (Hüseyin Rahmi Gürpınar), köy insanlarına (Nâbizâde Nâzım) doğru genişler. Siya sal ve sosyal konuları ele alanlar (Mizancı Murat, Bekir Fahri) yanında, psikolojik çözümlemelere yönelen sanat çılar (Mehmet Rauf) görülür. Ne var ki, Cumhuriyet'e değin olan dönemde, özellikle üzerinde durulması gereken ancak iki büyük romancı var dır: Halit Ziya Uşaklıgil ile Hüseyin Rahmi Gürpınar. Onlar, tüm Cumhuriyet öncesi Türk romanının iki do ruğudur aynı zamanda. Halit Ziya Uşaklıgil (1866-1945), "Edebiyat-ı Cedide" topluluğunun roman ve hikâye yazarları içinde en büyü ğüdür. Mai ve Siyah, Aşk-ı Memnu, Kırık Hayatlar en tanın mış romanları... Halit Ziya, yazı yaşamına atıldığı yıllar da, Fransa'da "gerçekçilik" (realizm) ve "doğalcılık" (na- türalizm) akımları yaygın durumdaydı. Yazar, Tanzimat romancılarının düşkün oldukları "Romantizm"e değil, kendi çağının bu yeni akımlarına yöneldi; o akımların ürünlerini kendi çalışmaları için örnek aldı. Edebiyatı mızda küçük hikâye türünün yerleşmesinde ve gelişme sinde de güçlü etkisi olmuştur onun. Romanlarım, genel likle "aydın tabaka"mn yaşamından almış bulunan Halit Ziya, küçük hikâyelerinin önemli bir bölümünde halkın yaşayış, âdet ve inançlarını anlatmıştır. En güzel hikâyeleri de bu yolda yazılmış olanlardır denebilir. Hüseyin Rahmi Gürpınar (1864-1944), genel olarak "gerçekçilik"in (realizm) etkisi altındadır. Hemen bütün eserleri birer gözlem ürünüdür. Hüseyin Rahmi, toplum yaşamımızda Tanzimat'la başlayan ve süren değişmele rin, insanların yaşamlarında ve görüşlerinde doğurduğu etkileri ve tepkileri ele almış, bunları birer olay çerçevesi içinde işlemiştir. Hüseyin Rahmi'nin romanları "töre ro manı" dır. Büyük konak ve yalılarda yaşayanlardan, en kenar mahallelerdeki yoksul halka değin, eski İstan bul'un her katından insanlar -her türlü özellikleriyle hem de- onun eserlerinde yer alırlar. "Sanal için sanat" görüşünü benimseyen Edebiyat-ı Cedide'ciler, aydın kişilere seslenirlerdi. Hüseyin Rahmi ise doğrudan doğruya halk kitlelerine seslenmiştir. Bütün eserlerinde halkın sosyal eğitimini yükseltme amacını gütmüş; böylece, "toplum için sanat" görüşünü benimse miştir, Türk romanına mutlaka bir "baba" bulmak gereki yorsa, -hiç kuşkusuz- Hüseyin Rahmi'dir o!.. Bu arada, romanımızın ideolojik evriminde önemli bir dönemece de işaret etmeli: Ebubekir Hâzım Tepeyran'ın Küçük Paşa'sı ile Türk romanı, ilk kez konağın dışına taşa rak, Anadolu halkının yaşayış biçimini, kaba, ama keskin çizgilerle yansıtmaya çalışır. Gerçekten bir dönemeçtir o roman, romanımızda. Hikâyeye gelince... Milli Edebiyat dönemine değin hi kâye kaleme alan sanatçılar ya ürünlerini salt roman ala nında veren yazarlar (Hüseyin Rahmi Gürpınar, Halit Zi ya Uşaklıgil) ya da eserleri hikâye türünün tarihinde an cak birer başlangıç adımı olarak kalmış edebiyat adamları (Hüseyin Cahit Yalçın, Ahmet Hikmet Müftüoğlu) oldu. Romanlarında canlandırdıkları kahramanların benzerle rinden biri ya da birkaçını ve yalın çizgili birer olayı ele alan Hüseyin Rahmi Gürpınar'la Halit Ziya Uşaklıgil'in hikâyeleri de romanları kadar ustalıklıdır. Ama, edebiya tımızda hikâye -romanın sultasından kurtulmuş bir tür olarak- Ömer Seyfettin'le başlar. Yüklə 1,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|