V a I i m a t o V a. A. I i. I i o I i o j o n o V

Nazorat uchun savollar
1. Yerdagi punkt koordinatalari qanday aniqlanadi?
2. Q M T necha asosiy va yordamchi Yerning su n ’iy yo'ldoshlaridan iborat?
3. Yo'ldoshlar Yer atrofida nechta orbita bo ‘yicha uchadi?
48

---

2.3. Kadastr tuzishda yer maydonini oichash turlari
(Xorijiy va O ‘zbekiston metodlari asosida)
Tayanch iboralar:
kadastr, geodezik tarmoqlar, Sun’iy Yo‘ldoshlar, orbita.
Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda kadastr tuzish 
uchun qo‘llanilayotgan geodezik tarm oqni barpo etish tajribalarini 
o ‘rganish va tahlil qilish natijasi shuni ko‘rsatdiki, shahar geodezik 
tarmoqni yaratishga o ‘ta katta ahamiyat berish kerak ekan.
Shahar geodezik tarm og'i o ‘z navbatida asosiy va toidiruvchi 
tarm oqdan iboratdir. Tarmoqni barpo etishda, quyidagi talablar 
qo'yiladi:
— geodezik punktlarning o ‘zaro joylanishi holatining aniqligi;
— Davlat geodezik tarm og‘i bilan, qolaversa uning boshlan­
g'ich punkti bilan bog‘liqlik aniqligi;
— tarmoq punktlarining zichligi;
— o ich an g an miqdorlarga doir tuzatm alam i kamaytirish.
Yevropa mamlakatlarida belgilangan mezonlar bo'yicha shahar
yer kadastrini tuzish uchun punktlarning zichligi;
— o'lchangan miqdorlarga doir tuzatm alam i kamaytirish.
Yevropa mamlakatlarida belgilangan mezonlar bo‘yicha shahar
yer kadastrini tuzish uchun punktlarning o ‘zaro aniqlanish nuqsoni 
1—2 sm b o iish i kerak. Takidlash kerakki, bu m e’yor tarmog'ining 
asosiy va to ‘ldiruvchi punktlari uchun ham taalluqlidir.
K o‘pgina mamlakatlarda geodezik tarm oq barpo etilayotganda 
undan nafaqat kadastr tuzish, balki yer qobig'ining hozirgi hara- 
katini ham o ‘rganish m aqsadlarida foydalaniladi. Shu bois, 
punktlarning o ‘zaro joylanish holati 5 mm deb qabul qilingan.
Hozirda barcha yirik shaharlarda mahalliy geodezik tarmoq 
barpo etilmoqda. Punktlarning koordinatalarni aniqlash nuqsonini 
kamaytirish uchun o ‘q meridian shahar hududining o'rtasidan 
o'tadigan qilib olinmoqda. Shu bois, hatto Moskva kabi yirik 
shahar hududida ham punkt holati Gauss-Kryuger proyeksiyasida 
1:35000 nisbatni tashkil etmoqda. U ni esa hisobga olmasa ham 
bo‘ladi.
49

---

Shunga qaramasdan shahar geodeziya tarm og‘i davlat geo­
dezik tarm og‘iga bog‘lanishi zarur. Moskva geodezik tarm og‘i 
Rossiya geodeziya tarm og‘ining bir qismi bo'lgani uchun davlat 
geodezik tarmog‘i bilan bir necha marta qayta tenglashtirilgan. 
Lekin, shahar geodezik tarmog‘i bilan davlat geodezik tarm og‘i 
orasidagi bog‘liqlik nuqsonini aniqlash muammo bo‘lib qolmoqda.
Shahar geodezik tarmoq punktlarining koordinatalari Davlat 
geodezik tarm oqlarining punktlari asosida aniqlaganda 30 sm 
gacha, tuzatmalar esa 20 sm gacha miqdorni tashkil etmoqda.
Lekin shaharda «Metrogiprotrans» barpo etgan chiziqli-bur- 
chakli geodezik tarmoq, bir necha geodezik tashkilotlar, chunonchi, 
Moskva aerogeodezik korxonasi, Moskva geodeziya universiteti, 
Rossiya ilmiy-tadqiqot markazi tomonidan barpo etilgan qamrovli 
m ah alliy tizim aso sid a s h a h a r geodezik ta rm o g ‘ini qayta 
tenglashtirish ishlari bajarilsa bo‘lgani. Shahar geodezik tarm og‘ini 
davlat geodezik tizimiga kiruchi viloyat geodezik tarmog'iga amaliy 
bog‘lash kerak. Punktlarning o ‘zaro bog‘lanish nuqsoni 2 sm 
yoki o ‘rtacha 5—6 km masofaga 1:250000—1:300000 nisbatda 
bo'lishini ta ’minlash zarur. Bu ishni bajarish Moskva aerogeodezik 
korxonasi zimmasiga topshirilgan.
1997-yili «Rossiya davlat geodezik tarm og‘ini barpo etish 
Nizomi» qabul qilindi. Unga binoan, geodezik koordinatalarning 
davlat tizimi (SK-95) tuzildi, Rossiya Federatsiyasining Davlat 
geodezik tarm og‘ining tuzulmasi va uni rivojlantirishning asosiy 
tamoyillari ko‘rsatilgan.
N izom da D avlat geodezik tarm og‘i Z am in aerogeodezik 
tarm og‘dan (ZAT), o ‘ta aniq geodezik tarmoqdan, Yerning sun’iy 
Yo'ldoshi tizimidagi 1-darajali tarmoqdan, Astronomik Geodezik 
tarmog‘i (AGT)dan va Geodezik to ‘ldiruvchi tarm oq(G TT)dan 
iborat. U nda barpo etiladigan tarm oqning tavsifi, m e’yoriy 
aniqliklar keltirilgan. Barcha ishlarni bajarishda Yerning sun’iy 
yoidoshi tizimidan foydalanish nazarda tutilgan. Ba’zi holatlar- 
dagina, an ’anaviy geodezik usullar qoilanishi mumkinligi ta ’kid- 
langan. Davlat geodezik tarmog‘i punktlarining koordinatalari ikki 
tizimda, chunonchi, umumyer va referens tizimida aniqlanishi 
zarurligi ko‘rsatilgan.
50

---