Vaonolins t n ‘vasaiivs 'V'Q ‘лзаун. Ог ~S'N 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va
|
| Tayanch so‘zlar: fransuz psixologiyasi, nemispsixologiyasi, assot
siativ psixologiya, eksperimental psixologiya, yangi psixologiya, struk- turalizm, vyursburg maktabi, funksionalizm, fransuz psixologiya mak- tablari. 1. XVIII asr psixologiyasiga umumiy tavsif. XIX asming bosh- laridan boshlab ilmiy madaniyat ma’orifining o ‘sishi bilan psixologiya bilimlari sistemasida empirik psixologiya hukmron mavqeni egallay boshladi, buning ichida esa materialistik oqimlar tez o ‘sa boshladi. XVU asr psixologlar ko‘z o‘ngida psixikaga bo‘lgan qarashlaming tubdan o ‘zgarishi davri sifatida namoyon boMadi. Psixologik fikr taraqqiyotidagi yangi davmi «fanlar malikasi» bo‘lib hisoblangan mexanika ta’sirida paydo bo‘lgan konsepsiyalar ochib berdi. XVII asrga oid psixologik fikrlarning o ‘ziga xos tomonlarining lalqinida ochiq namoyon bo‘ldi. A. Tushuntirish uchun hech qanday ruhga muhtoj bo‘lmagan tana— mexanik sistema haqidagi ta’limot. B. Ichki kuzatish orqali o ‘z psixik holati haqida hamma narsani bilish mumkin bo‘lgan individning ongi haqidagi ta’limot. C. Inson faoliyatini unga foydali narsalar tomon y o ‘naltiruvchi yoki zararli narsalardan qaytaruvchi ehtiroslar (affektlar) haqidagi ta ’limot. D. Fiziologik va psixologik tomonlar o ‘rtasidagi munosabat haqi dagi ta’limot. Bu ta’Iimotlaming asosida fanning ulug‘ zahmatkashlari — Rene Dekart, Benedit Spinoza, Tomas Robbe, Djon Lokk, Gotfrids Leybnits kabilar turar edi. XVIII asming ikkinchi yarimida ingliz psixologlari Yum va Gart- li har xil psixik hodisalar va elementlar ideya-tassavvurlaming yaxlit bo‘lib birlashishining asosiy qonuni sifatida assotsiatsiyalar haqidagi ta’limotni iigari surdi lar. X V II-X V III asrlarda psixologiya Kiyev-Mogilyan akademiya- sida va M oskvadagi Slavyan-Grek-Lotin akademiyasida o ‘qitish predmetiga aylandi. Bu akadem iyalam ing professorlari psixolo- giyaga oid ko‘pgina asarlar yozganlar, ular ruh haqidagi m etafi zik m ulohazalar emas, balki tajriba qilib ko‘rish mumkin bo‘lgan ba’zi psixik hodisalar haqidagi kuzatishlardan olingan nia’lumotlar asosiy o ‘rinni egallagan edi. M asalan, kiyevlik olimlar inson aqliy faoliyatida tashqi tajribaga alohida e ’tibor berdilar. Ular tafakkur faoliyati faqat sezgilar asosidagina ro ‘y berishi mumkin, deb hi- sobladilar. Endi shu narsa m a’lumki, Kiyev olimlari I. Myullerdan 200-yil iigari sezgi organlarining maxsusligi haqidagi masalani qo‘ydlar va uni hal qilishga intildilar. Innekentiy Gizelning talqin qilishicha, sezgi organlarining max susligi bu organlarga tashqi olamdagi predmet va hodisalarning ta’sir etishi tufayli paydo bo‘lgan. Kiyev filosoflarining asarlarida monokul- yar va binokulyar ko'rish haqidagi, emotsiyalarning fiziologik asoslari haqidagi, iroda va uning emotsiya hamda tafakkuming birlashishidan rivojlanishi haqidagi masalalar talqin qilingan. Moskva — Slavyan-Grek-Lotin akadem iyasida o ‘quv ishla ri Kiyev-Mogilyan akademiyasi namunasida o ‘tkazildi. Psixolo giya kurslarida asosiy o ‘rinda ruh, aql va iroda haqidagi boblar o ‘rganilgan edi. M.V. Lomonosov o ‘zining asarlarida psixologiya masalalariga, xususan, sezgilar sohasiga katta e’tibor berdi va bir qancha hodi- salarni materialistik jihatidan tushuntirdi. U sezgilar inson tomo nidan atrofdagi olamni bilishning shartidir, chunki ular inson on- giga bog‘liq bo‘Imagan holda mavjud bo‘lgan moddiy predmetlar- ning miyaga bevosita ta ’sir qilishining natijasidir, deb hisobladi. M.V. Lomonosov o ‘z zam onasida keng tarqalgan sezgilar sohasi- dagi, «birlamchi va ikkilamchi sifatlar» haqidagi ta ’limotga qarshi chiqdi. Uning ta’limotiga ko‘ra ikkilamchi subyektiv sifatlar y o ‘q: bizning barcha sezgilarim iz ob’yektivdir. A.P. Radishchev (1 7 4 9 -1 802-y.) asosan inson tabiatini tushu- nishdagi dualizmga, ruhiy hayotni moddiy hayotdan - miyadan aj- ratib qo‘yishga, nutqni tafakkurdan ajratib q o ‘yishga qarshi chiqdi. U psixikani miyadan ajratish mumkin emas va uning manbai xissiy idrok qilinadigan olamdir, deb takidladi. «Ruh tana bilan birgalik da o'sm aydim i, uning bilan birga u lg ‘ayib mustahkamlanadimi, u bilan birga so‘lib o ‘tmaslashmaydimi, sen barcha o ‘z tushuncha- laringni xisdan olmaysanmi»? - deb yozgan edi u. M iya - psixi kaning moddiy asosi, busiz inson aqlli mavjudot bo‘la olmaydi. A.P. Radishchev inson ongini taraqqiyotida nutqning katta ahami- yatga ega ekanligini takidlagan, nutq «fikrlarni bir joyga to ‘plash vositasidir; modomiki narsaga nom berilmas ekan, narsa haqidagi fikr so‘zlar bilan ifodalanmas ekan, u bizning aqlimizga yotdir va bizning aqlimiz ishga solinmaydi». 2. F ransuz va nemis psixologiyasining rivojlanishi. XVIII asr frantsuz m aterialistlari Kondilyak (1715-1780-y.), Kabanis (1757 - 1808-y.), Lametri (17 0 9 -1 7 5 I-у.), Gelvetsiy (1715-1771-y.), Gol- bax (1723—1789-y.) psixika haqida izchil m aterialistik ta’limot y a ratdi lar. XVIII asr fransuz materialistlari birdan bir asos - materiya, deb ta ’lim berdilar. Ular m ateriya tushunchasini qadimgi grek mate- riaiistlaridan olgan edilar, y a’ni m ateriya atomlardan tashkil top- gan bosh negizdir, deb fikrladilar. Tabiatdagi har xil narsalar faqat bitta materiyaning ko‘rinishidir, deb qaradilar. Inson, tabiatning bir qismi sifatida, o ‘zining ham jism oniy, ham psixik mohiyatiga ko‘ra moddiydir, deb tushunildi. Bu m aterialistlar ruhning m usta qil holda mavjud bo‘lishini inkor qildilar v a psixik jarayonlarning mohiyatini fiziologik jarayonlarga tenglashtirib qo‘ydilar. Fransuz m aterialistlarining qoidasi psixika m iyaning fiziologik jarayoni, u moddiy protsessdir, degan fikrdan iborat. Bu qoida spiritualizm va umuman, idealizmga, uning moddiy bo‘lmagan psixika va ichki tajriba haqidagi ta ’limotiga qaram a-qarshi qo‘yilgan edi. Lametri (vrach) aniq materiallarga, ayniqsa,, patologiya sohasidan olingan ma’lumotlarga asoslanib o ‘zining «Inson - mashina» degan m ash hur kitobini yozdi. Asarda u shunday deb yozadi: «Ruhning bar cha qobiliyatlari miyaning va butun gavdaning tuzilishiga bog‘liq boMganligi uchun ravshan-ki, ular shu tuzilishning o ‘zidan iborat - dir». Psixikani fiziologik jarayonlar bilan bunday tenglashtirish Kaba- nis tomonidan uning «Insonning jismoniy va axloqiy tabiati o'rtasida munosabat» nomli asosiy asarida keskin qo‘yiladi. Buni Kabanis qu- yidagicha ifodalaydi: «Fikmi keltirib chiqaradigan jarayonlar haqida aniq tushuncha hosil qilish uchun oshqozon va ichaklar ovqat hazm qilganday, jigar o‘t ajratib chiqarganday, quloq oldi, jag ‘ osti va til osti bezlari so‘lak ajratganday, bosh miyani ham faqat fikr ishlab chiqa- rishga tayinlangan alohida organ deb qaramoq kerak». Biz, bosh miya ma’lum ma’noda, tassurotlami qaytadan ishlaydi, u organik holda fikr ajratib chiqaradi, deb hisoblaymiz. Biz bunday fikrlami XVIII asming boshqa materialistlarida ham uchratamiz. Bunda, XVIII asr materialistlari psixik hayotning barcha hodisa va jarayonlari, barcha tabiat jarayonlari va hodisalari singa- ri, mexanika qonunlari bilan tushuntiriladi. F. Engels XVIII asr fran- suzlarining kamchiliklari haqidagi mulohazalarida shunday deydi: «O'simlik va hayvon organizmi juda kam tekshirilgan edi, uning ishla- ri sof mexanistik sabablar bilan tushuntirilar edi. Dekartning nazarida odam hayvon bo‘lgani singari, XVIII asr materialistlarining nazarida odam mashina bo‘lgan. Psixik hayotni mexanistik tushunishning sa babi shundaki, ХУШ asrda boshqa fanlar orasida eng taraqqiy qilgani mexanika edi. Fransuz materialistlari odamda ro‘y bergan hamma hodi salami shu mexanika qonunlari asosida tushuntirishga urindilar. Fizika, kimyo, biologiya fanlari o‘sha vaqtlarda endigina bosh ko‘tara boshla di. F. Engels fransuz materialistlarining mexanistik qarashlari asossiz deb ko‘rsatadi. XVIII asming oxiri, XIX asming boshlaridayoq psixologlar o‘rtasida psixik hodisalami o‘rganishda eksperimentni tatbiq qilish mumkin emas- mikan, degan masala maydonga chiqdi. Bu masala bo‘yicha filosof I. Kant o‘z fikrini aytdi. Uning fikricha, psixologiyada eksperimentning bo‘lishi mumkin emas, unga matematikani tatbiq qilish mumkin emas. F. Bekon va T. Gobbsdan boshlab empirik psixologiyaning vazi- falaridan biri psixik hodisalar tarkib topgan elementlami aniqlashdan iborat edi. Yuqorida aytilganday, F. Bekon bilan T. Gobbs tasaw ur hamda sezgini shunday elementlardir, deb hisobladilar. Psixologlar psixik elementlar murakkab struktura (tarkib) va jarayonlarga biri- kishidan bo‘ysunadigan qonunlarini topishga intiladilar. Masalan: T. Gobbs psixik hodisalar intilish va qochish qonuniga bo‘ysunadi, deb hisoblagan. Frensis Bekon (Lord Verulamskiy) hayoti: (1561-1626) Ingliz faylasufi Frensis Bekon 1561 -yilning 21 -yanvarida Londonda tug‘ildi. U Angliyaning siyosiy hayotida ko‘zga ko‘rinarli o ‘rin egallagan dvoiyan oilasiga mansub bo‘lib, otasi Nikolas Bekon qirolicha Yelizavetaning birinchi vaziri va muhrdori edi. F.Bekonning onasi - Anna Kuk qirol Eduard VI ning tarbiyachisi bo‘lib xizmat qilgan. 1573-yilning bahorida 12 yoshli F. Bekonni Kembrijdagi Triniti kollejiga tahsil olish uchun jo ‘natadilar. F. Bekon 16 yoshdan boshlab iugliz diplomatlari tarkibida bir necha yil Farangistonda xizmat qiladi. II yerda Farangiston madaniyati, ilm-fanining taniqli namoyondalari bilan tanishadi. F. Bekon 18 yoshida otasidan ayriladi. 23 yoshida qirolicha Yelizavetaning nufuzli a’yonlaridan sanalgan amakisi Lord lierli ko‘magida mamlakat parlamentiga saylanadi. F. Bekon Angliyaga qaytgach, huquq ilmini o ‘rganishga kirishadi. 11 huquqshunoslik uyushmasining rahbari lavozimiga tayinlanadi. F. Bekon keng miqyosdagi sud amaliyotlarini olib boradi va huquqshunoslik masalalariga doir asarlar yozadi. F. Bekonning sud jarayonidagi yuksak mahorati hamda sud hakamlari yig‘ilishidagi so‘zamolligi va aql-farosati barchani hayratga solgan. Hech kim u kabi aniq, qisqa, zalvorli, ayni damda o‘ta ma’nodor gapira olmagan. U so‘zlayotganda tinglovchilar har bir so‘zni jon quloqlari bilan tinglab, kiprik qoqmay o‘tirishgan. F. Bekon 52 yoshida Angliyaning bosh prokurori etib saylanadi. 1617-yildan esa qirol Yakov I ning muhrdori bo‘lib xizmat qiladi. Keyinroq lord-kanslerlik martabasiga ko‘tariladi. 1621-yilda F. Bekon parlament tomonidan fitnachilik va poraxo‘rlikda ayblanib, sud qilinadi. Sud F. Bekonga 40 ming funt-sterling jarim a solish va Tauer qal’asiga bandi etish haqida hukm chiqaradi. To‘g ‘ri, ikki kundan so‘ng bu hukmning ayrim band lari bekor qilingan bo‘lsa-da, ammo F. Bekonning davlat arbobi sifatidagi faoliyati butkul barham topadi. Lordlar palatasining hukmiga muvofiq, u qirol saroyiga yaqinlashmaslik va 12mil uzoqlikda yashashga mahkum etiladi. Faylasuf hayotining so‘ngi yillarini betoblik va qashshoqlikda o ‘tkazadi. 1626-yilning bahorida u tovuq go‘shti qor ostida qanday saqlanishini sinab ko‘rish uchun uni qo‘llari bilan qorga ko‘madi va shu bahona bo'lib, qattiq shamollaydi. Bir necha hafta xastalanib yotgach, vafot etadi. 3. Assotsiativ psixologiyaning yuzaga kelishi va rivojlanishi. XVIII asrning ikkinchi yarmida ingliz psixologlari David Yum va Gartli har xil psixik hodisalar va elementlar, g ‘oya-tasaw urlarning yaxlit bo‘lib birlashishining asosiy qonuni sifatida assotsiatsiyalar haqidagi ta’limotni iigari surdilar. Assotsiatsiyalar haqidagi bunday ta’limot bir vaqtda ham idealistik, ham m aterialistik yo‘nalishda paydo bo‘ldi. Idealistik y o ‘nalishning vakili va umuman, assot- siativ oqimning asoschisi David Yum (1711—1776 y.) edi. Uning ta’limotiga ko‘ra, ongning barcha murakkab hodisa va mahsulla- ri va o ‘zining «men» ekanligini (o ‘z-o ‘zini) anglash, o ‘zaro tash qi bog‘lanishlar — assotsiatsiyalar bilan bog‘langan «tasaw u r birikmalari»dir, holos. Materialistik oqimning vakillari David Gartli (1705-1757-y) va uning shogirdi Djozef Pristli (1733-1804-y.) edilar. Ular assotsiativ tasawurlam i miyada fiziologik bog‘lanishlarga tenglashtirib qo‘ydilar. Gartli psixologiya ruhning fizikasi, deb qaradi. David Yum hayoti: (1711—1776) Ingliz faylasufi, psixolog olim va muarrix David Yum Shotlandiya poytaxti Edinburg shahrida, uncha boy bo‘lmagan dvoryan oilasida dunyoga keldi. Uning otasi huquqshunos bo‘lgan. David Yum Edinburg Universiteti va Lya-Flesh nomli Farang kollejida tahsil oldi. U kollejda ilk marta Rene Dekartning ilmiy qarashlari bilan tanishdi. David Yum birinchi bo‘lib, «sabab» ning m ohiyatini hodisa va tu- shuncha sifatida jiddiy o ‘rganishga kirishdi. Uning bu boradagi mulo- haza va xulosalari falsafa fanining asosiy yutuqlaridan biriga aylandi. Faylasufning quyidagi asarlari ma’lum: «Inson tabiatiga doir mulohazalar» (1739), «Ta’b me’yori haqida» (1739-1740), «Axloqiy va siyosiy ocherklar» (1741-1742), «Ruhning barhayotligi to ‘g ‘risida», «Tabiiy din haqida so‘zlashuv (dialog)» (1751). Materialistik oqimning vakillari Gartli (1705—1757-y.) va uning shogirdi D jozef Pristli (1733— 1804-y.) edilar. Ular assotsiativ tasawurlam i miyadagi fiziologik bog‘lanishlarga tenglashtirib qo‘ydilar. Gartli psixologiyaga ruhning fizikasi deb qaradi. D. Pristli barcha psixik jarayonlar miyaning tebranishlaridir, deb jar soldi. U psixik va fizik hodisalar o‘rtasidagi prinsipial farqni inkor qildi va psixologiyaga fiziologiyaning bir qismi deb qaradi. Assotsiatsiyalar va ularning inson psixik faoliyati tarkibidagi mu- him roli haqidagi ta’limot XIX asrda juda keng tarqaldi. Empirik psixologiyaning ichida «assotsiativ psixologiya» deb atalgan alohida oqim paydo bo‘ldi. Bu oqim XIX asrning uch choragi mobaynida hukmron mavqeni egallab oldi. \XIX asrda assotsiativ psixologiyaning tarafdorlari Angliyada Djeyms M il’ (1773-1836-y.), Djon Styuart Mil’ (1806-1837-y.), Aleksandr Ben (1818-1903-y.), Gerbert Spenser (1820-1903-y.) edilar. Bular qatoriga Fransiyada T. Ribo (1829-1916-y.), Germaniyada Teodor Sigen (1862-1950-y.) larni va qisman Ebbingauzni (1850— 1909-y.) ham kiritish mumkin. Assotsiativ psixologiyaning vakillari barcha murakkab psixik jarayonlar (xotira, tafakkur, nutq, xayol va iroda) bir xil birlamchi psixik elementlar bo‘lgan sezgilardan va ulaming nusxasi bo‘lgan tasavvurlardan hosil bo‘ladi deb da’vo qildilar. Ayrim sezgi va tasavvurlar assotsiatsiyalaming qonunlariga binoan, o ‘zaro mexanik bog‘lanishlar bilan birlashadilar. Masalan, xotira jarayonlari assotsiatsiyalarga tenglashtirib qo‘yiladi, ya’ni esda qoldirish yangi assotsiatsiyalar hosil qilishdir, esga tushirish esa avval mustahkamlangan assotsiatsiyalaming jonlanishidir. Assotsianistlaming fikricha, tafakkur mhning alohida bir qobiliyati yoki maxsus psixik qobiliyati emas, tafakkur ham faqat tasawurlam ing assotsiatsiyalar qonuniga binoan harakatlanishidir. Masalan, muhokama faqat ikkita tasavvuming assotsiatsiyaga bog‘lanishidir. Bunda ongning boshqa lahzalari yo‘q. Xulosa chiqarish ikki yoki birqancha hukmlaming assotsiatsiyasi (bog‘lanishi)dir, bulardan ham assotsiatsiya bo‘yicha yangi hukm hosil qilinadi, ya’ni xulosa chiqariladi. Tushunchalar ham bir qancha so‘zlaming o ‘zaro o ‘xshash tasavvurlar bilan bo‘lgan assotsiatsiyasi (bog‘lanishi)dir deb ta’riflanadi. Assotsiativ psixologiya vakillarining fikricha, nutq ham tasavvurdir. M asalan, Ebbingauzning aytishicha, nutq bu «ikki element»ning mustahkam assotsiatsiyalar bo‘lib qo‘shilishidir: bir tomondan, so‘z va gaplam ing ulam ing m a’nolari bilan, ikkinchi tomondan esa so‘z va gaplam ing narsalar bilan birikishidir. Gap va so‘zlarning haqiqiy mohiyati nutq organlari faoliyati orqali hosil bo‘ladigan, «ohang va shovqinlar»dan va bu faoliyat natijasida h arak at va h o latn i sezish d an , y a ’ni esh itish va k in estetik y o k i nutq tassu ro tlarid an iboratdir. Qayd qilingan har ikkala so ‘z elem entlari ham o ‘zaro mustahkam assotsiatsiyalar bilan b o g ‘langan, deb ta ’kidlaydi Ebbingauz. /Nutq jarayonlarida, y a ’ni fikm ing shakllanishida, fikm i o ‘zgalarga bayon qilishda va o ‘zgalam ing fikrini o ‘zlashtirishda assotsiativ jarayonlar, alohida tasavvurlar, xususan, so‘zlam ing asosiy elem entlari bo‘lgan harakat (kinestetik) tasavvurlar bilan tovush tasavvurlari o ‘rtasida bog‘lanishlar hosil bo‘ladi. N utq m axsus funksiya sifatida tafakkur bilan tashqi — assotsiativ bog‘lanishlardan tashqari hech qanday m unosabatda bo‘lmaydi. Bu, psixologlam ing ta ’lim otiga ko‘ra, diqqat ongim izda qolgan barcha ta sa w u rla m i siqib chiqargan, qandaydir bitta tasavvurlar gruppasining hukm ron b o ‘lishi bilan izohlanadi, em osiyalar xush va noxush hislam i anglash bilan birlashgan sezgi ham da tasavvurlar y ig ‘indisidir va hokazo. A ssosianistlar inson shaxsining o ‘zini ham o ‘z tanasini sezishga va shunga m os keladigan tasavvurlarga — «tasavvurlar birikm asi»ga asoslangan ancha barqaror va doim iy psixik hodisalar kom plekslari, deb tushunadilar. A ssotsiativ psixologiya vakillarining xizm ati shundan iborat-ki, ular ongning yuksak m urakkab jarayonlarini, y a ’ni tafakkur, nutq va irodalam i tajriba asosida (asosan, o ‘z-o ‘zini kuzatish y o ‘li bilan) o ‘rganishni diqqat m arkazida tutdilar. Biroq keyinchalik assotsiativ psixologiya vakillari va boshqa psixologlam ing bu ta ’limoti am alda o ‘zining yaroqsizligini k o ‘rsatdi. Psixik hayotning murakkab hodisalarini faqat assotsiativ jarayonlarga tenglashtirib qo‘yish mumkin em asligi m a’lum b o ‘ldi. Tafakkur jarayonini har tom onlam a tahlil qilish shuni k o ‘rsatdi- ki, tafakkurda m avjud bo‘lgan ba’zi lahzalarni tafakkurlarning oddiy assotsiatsiya y o ‘li bilan oddiy bog‘lanaverishlariga tenglashtirish m um kin em as va shu lahzalar bilan tafakkur oddiy assotsiativ jarayonlardan tubdan farq qiladi. B iz assotsiativ jarayonda, avvalo, tasavvurlar harakatini k o ‘ramiz, bunda ongim izda hosil bo‘lgan har qanday tasavvur a w a lg i tasavvurlar yoki idrok tufayli hosil bo‘ladi. Lekin, bir xil turtki (idrok yoki tasavvur) orqali birin-ketin paydo bo‘lgan tasavvurlar o ‘z yo‘lida har xil y o ‘nalishlarga ega bo‘lishlari mumkin. B irin c h id a n , tafakkurda ham, albatta, tasavvurlar yoki boshqa psixik m ahsullar (hukm, tushuneha)ning harakati sodir b o ‘ladi. Lekin bu yerda bu harakat avvalgi idrok va tasavvurlar turtkisi sodir bo‘lm asdan, balki dastavval qo‘yilgan m aqsad va vazifa bilan belgilanadi va boshqariladi. Tafakkur m aqsadga muvofiq yo'naltirilgan jarayondir. Tafakkur jarayoni ham m a vaqt birorta m asalani hal qilishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ik k in c h id a n , asso tsiativ ja ra y o n la r e sa passiv jaray onlardir. A ssotsiativ q onunga binoan tasav v u rlar h arakati g o ‘yo o ‘z- o ‘zich a ro ‘y beradi, bu harakat oldindan belgilanm asdan, ongli kueh sarflanm agan holda bo raveradi. A g ar tasav v u rlam in g assotsiativ o q im ida ak tiv lik b o ‘lsa ham , u b eix tiy o r faollikdir. Bu o ‘rind ag i b eix tiy o r faollik shaxsning em osional holati bilan m avjud tasav v u rlar tufayli ro ‘y beradigan em osional lahzalar bilan belgilanadi. T afakk u r esa, aksincha, o ldindan ongli kueh (diqqat) sarflash y o 'li b ilan so d ir b o 'la d ig a n jaray o n d ir. To‘g ‘ri, tafakkur jaray o n larid a ham passiv holatlar b o ‘ladi, lekin u lar bu o ‘rinda faqat q o ‘shim cha v a yordam ehi ah am iyatga ega b o ‘ladilar. Passiv holatlar tafakkurni belgilab berm aydilar, ular birlam chi em as, balki ikkilam chidir, k o ‘pincha aqliy taraq q iy o tn in g yuksak bosqichlarida paydo b o ‘ladilar. U chinchidan, assotsiativ jarayonlarda faqat esga tushirish, tajri- badan hosil bo‘lgan, sezilgan va idrok qilingan narsalardan nusxa ko‘chirishgina bordir. Tasavvurlar assotsiatsiyasi faqat reproduktiv (takrorlovchi) jarayondir. Bu jarayonlarda ongim izda yangi m azm un hosil qilinmaydi. Tafakkur m ahsuldor (produktiv) jarayondir. B unda ongim iz yangi mazmunga, yangi m ahsulotga ega bo‘ladi. Bu yangi m ahsulot obyektiv borliqning shunday lahzalarini aks ettiradi-ki, bu lahzalarni bevosita sezgi organlari orqali bilish m um kin em as, binobarin, tasaw u rlard a ham takrorlash m um kin emas. Assotsiativ psixologiyaning vakillari barcha murakkab psixik jarayonlar (xotira, tafakkur, nutq, xayol va iroda) bir xil birlam chi psixik elem entlar b o ‘lgan sezgilardan va ularning nusxasi bo‘lgan tasavvurlardan hosil bo‘ladi deb da’vo qildilar. Ayrim sezgi va tasavvurlar assotsiatsiyalam ing qonunlariga binoan, o ‘zaro mexanik bog'lanishlar bilan birlashadilar. M asalan, xotira jarayonlari assotsiatsiyalarga G. Ebbingauz tenglashtirib qo‘yiladi, y a’ni esda qoldirish yangi assotsiatsiyalar hosil qilishdir, esga tushi- rish esa avval mustahkamlangan assotsiatsiyalam ing jonlanishidir. 4. Eksperimental psixologiyaning shakllanishi. XIX va XX asr- dagi psixologiya bu asosan empirik psixologiyadir. Psixologiyada XVII asrda paydo bo'lgan bu yo‘nalish XIX va XX asming boshlarida o ‘z taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisiga erishdi. Uning yutuqlarga eris- huviga sabab eksperiment metodining tatbiq qilinishi edi. Eksperiment- ning predmet doirasi juda kengaydi. Yuqorida aytilgandek, psixologiya fanining maxsus vazifalari va metodlariga ega bir qancha shaxobchala- ri maydonga keldi. Empirik psixologiya bir butun narsa emas edi. Bu psixologiyaning ichida bir qancha yo‘nalish va oqimlar mavjud edi. Psixologiya tarixida bulardan ancha mashhur va muhimlari assotsia- nizm, intellektualizm, volyuntarizm, geshtalpsixologiya va freydizmlar edi. Eksperimental psixologiya ma’lum-ki, XIX asr fizika, biologiya, fiziologiya, kimyo va boshqa tabiat fanlarining gurillab o ‘sishi bilan harakterlanadi. Fanda paydo bo‘lgan eksperimental metodning keng qo‘llanilishi fanning bunday o'sishiga yordam berdi. XVIII asming oxiri — XIX asming boshlaridayoq psixologlar o‘rtasida psixik hodisalami o‘rganishda eksperimentni tatbiq qilish mumkin emasmikan, degan masala maydonga chiqdi. Bu masala bo'yicha filosof Kant o‘z fikrini aytdi. Uning fikricha, psixologiyada eksperimentning bo'lishi mumkin emas, ularga matematikani tatbiq qi lish mumkin emas. XIX va XX asrlarda psixologiya faqat empirik (tajribaga asos- langan) fan sifatida taraqqiy etadi. Bu davrda uning predmeti, ya’ni o'rganadigan voqelik sohasi kuchli ravishda kengaydi; bu fanning alohida yangi sohalari paydo bo‘ladi va shakllanadi, yangi, yanada samaraliroq tekshirish metodlari kashf qilinadi. Psixologiyaning bergan ma’lumotlaridan amaliy faoliyatning turli sohalarida foydalanila boshlaydi. Ayni vaqtda, XIX va XX asrlarda idealizm bilan materializm o ‘rtasidagi kurash yanada chuqurlashadi. Ma’lumki, XIX asr fizika, biologiya, fiziologiya, kimyo va boshqa tabiat fanlarining gullab-yashnashi bilan harakterlanadi. Fanda paydo bo‘lgan eksperimental metodning keng qo‘llanilishi fanlarning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Kant Immanuil hayoti: (1724-1804) Yüklə Dostları ilə paylaş:
|