Vaonolins t n ‘vasaiivs 'V'Q ‘лзаун. Ог ~S'N 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va
|
| Germaniyalik mutaffakkir
Immanuil Kant Kyonigsberg shahrida hunarmand-usta oilasida tug ‘ilib ) ‘sdi. U oiladagi 9 nafar farzandning to ‘rtinchisi bo'lgan. I. Kant bolalik va o'smirlik chog‘larida tez-tez kasalga chalingani sababli rimjon, jizzaki hamda vahimachi edi. 1745-yilda и Kyonigsberg universitetining ilohiyot fakuVtetini tamomlagcm. 1755-yildan to 1797-yilgacha shu yerda metafizika, mantiq, axloqiy falsafa, fizika, riyoziyotdan dors bergan. Umrining oxirigacha bo'ydoq o'tgan. 57 yoshida «Sof tafakkur tanqidi» deb nomlangan asosiy asarini yozib tugallagan. Uning quyidagi asarlari та ’lum: «Osmonning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi» (1755), «Mantiq» (1800), «Amaliy mantiq tanqidi» (1788), «Antropologiya» (1798). Bular I. Kantning eng yirik va mash hur asarlari sirasiga kiradi. Olim shaxsiy hayotida falsafiy masalalar xususida suhbatlasxishni xush ко ‘rmagan. Aftidan, и о ‘zining tinglashga emas, faqat о ‘qitishga qobiliyatli ekanini yaxshi anglagan. Hayotining har bir lahzasi muayyan tartibga solingan faylasuf har kecha roppa-rosa 10 da uyquga yotgan, tonggi soat 5 da uyg'ongan. U 30-yil davomida bir marta ham bu tartibni buzmagan. Roppa-rosa I echki soat 7 da sayrga chiqqan. Kyonigsbergda yashovchilar Kantga ;/arab soatlarini tekshirishgan. Psixik hodisalam i o ‘lchash m um kinligi, binobarin, psixo- iogiyada eksperim etning bo‘lishi m um kinligi haqida nemis psixologi I. Gerbart (1 7 7 6 -1 8 4 1-y.) ijobiy fikr aytgan. U «psixologiyada m atematikani tatbiq etish mumkin va zarurligi haqida» shunday degan: «M ening tekshirishlarim am alda faqat psixologiyaning o ‘zi bilan cheklanib qolm asdan, balki fizikaga va umuman, tabiat fanlariga ham qisman aloqadordir». Gerbartning fikricha, asosiy psixik elem ent tasavvurdir, qolgan barcha jarayonlar — xissiyot, iroda, tasavvurlar kom binatsiyasidan va m unosabatlaridan iboratdir. Ruhiy holatlar doimo o ‘zgarish jarayonida bo‘ladi. Tasavvurlarning bu doimiy o ‘zgarish va almasxish jarayonida m a’lum darajada doimiylik, qonuniyat bor. Bu doim iylikning miqdor tom onini oMchash mumkin. Shu ning uchun ham, Gerbartning fikricha, psixologiyaga m atem atikani tatbiq qilish mumkin. Gerbart, garchand, psixologiyada G e rb a r eksperim entdan foydalanishning zarurligi va foydaliligini isbotlagan bo‘lsa ham, lekin uning o ‘zi bu metoddan foydalanmagan. Eksperimental psixologiya taraqqiyotida, ayniqsa, nemis fiziologi va psixologi Vilgelm Vundt (1832—1920-y.)ning ishlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi. V. Vundtgacha faqat ichki tajribadan va o ‘z-o‘zini kuzatishdan foydalanib kelgan psixologiya faqatgina tasviriy fan edi. V. Vundt eksperim ent va o ‘lchash metodlarini zarur deb topib, psixologiyani izohli fanga aylantirishni maqsad qilib qo‘ydi. V. Vundt psixologiya uchun klassik metodlar bo‘lib qolgan bir qancha m etodlam i, ya’ni qo‘zg ‘atish metodi, ifodalash metodi va reaksiya metodlarini kashf etdi hamda rivojlantirdi. V. Vundt 1879-yili Leypsigda birinchi eksperimental psixologiya laboratoriyasini tashkil qildi. Oradan kocp vaqt o‘tmasdan (1881-y.) u Berlin universiteti huzurida eksperimental psixologiya institutini tashkil qildi. V. Vundt shug‘ullangan masalalardan biri o ‘sha vaqtda astronomlar tomonidan ochilgan diqqatni bir vaqtda ikkita har xil qo‘zg‘atgichga to‘plash mumkin emasligi haqidagi masala edi. Bu hodisani aniq lash uchun V. Vundt (laboratoriya tashkil qilingunga qadar) 1861-yilda alohida mayatnik ish o ‘ylab chiqardi (Vundt mayatnigi). Bu mayatnik graduslarga bo‘lingan yoy atrofida harakatlanadi va har bir ma’lum vaqtdan keyin jiringlaydi. Bu psixologik elementlar uchun kashf etilgan birinchi asbob edi. Ilmiy (izohli) psixologiyani oyoqqa turg‘izish uchun V. Vundt q o ‘shimcha vosita sifatida yondosh fanlar, ayniqsa, fiziologiya, astronomiya, etnografiya, tarix, mifologiya va boshqa fanlardan olingan m a’lumotlardan foydalanish zaruriyatini avval surdi. Leypsig laboratoriyasi va institutidan namuna olib, Germaniyaning boshqa universitet, shaharlarida ham, shuningdek, boshqa mamlakatlarda ham, jumladan, Fransiya, Angliya va Amerikada laboratoriya hamda institutlar tashkil qilindi. XIX asming oxirida Rossiyada ham bir qancha eksperimental psixologiya laboratoriyalari tashkil qilindi: Moskvada Tokarskiy, Qozonda Bexterev, Odessada N. N. Langerlar tomonidan shunday laboratoriyalar ochildi. 1911- yil Moskva universiteti huzurida, maxsus qurilgan binoda professor Chelpanov rahbarligida eksperimental psixologiya instituti tashkil qilindi. Hozirgi vaqtda bu institut RF Pedagogika fanlari akademiyasi sistemasiga kiradi. Professor A. F. Lazurskiy (1874—1917-y.) tomonidan eksperimental metodning alohida turi - tabiiy eksperiment ishlab chiqildi. Eksperi- mentning bu turidan bizda bolalar psixologiyasini o‘rganishda, pedagogika masalalarini, ayniqsa, ta’lim psixologiyasi masalalarini hal qilishda keng va unumli foydalanilmoqda. Eksperimental metodning tatbiq qilinishi psixologiya fani taraq qiyotiga juda unumli ta’sir ko‘rsatdi. Bu metod yordamida oddiy kuzatish yoki o ‘z-o‘zini kuzatish yo‘li bilan aniqlash qiyin bo‘lgan yoki butunlay mumkin boMmagan ko‘p ma’lumotlar aniqlandi, ayrim psixik hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishlar aniqlangan, psixik jarayonlardagi, ayniqsa, sezgi, diqqat, idrok, xotira sohasidagi ba’zi bir qonuniyatlar ochilgan. Eksperimental tahlil yo‘li bilan murakkab psixik jarayonlar (idrok, xotira, tafakkur)ning alohida komponentlari tarkibiy qismlari ajratilgan, psixik jarayonlaming fiziologik hodisalar bilan, shuningdek, tashqi fizik muhit hamda ijtimoiy muhit bilan bo‘lgan bog‘lanishlari ochilgan. Eksperimental tekshirishlaming yakunlari, shuningdek, eksperi mental metodning usullaridan foydalanish amaliy faoliyatning turli sohalarida - o ‘quv tarbiya ishlarida, meditsinada, mehnatni tashkil qilish va ratsionalizasiyalashtirishda, sud ishlarida, san’atda juda ko‘p foyda keltiradi. Psixologiyada eksperimentni tatbiq qilish b o ‘yicha dastlabki ishlarni fiziolog Veber (1 79 6-1 878-y.) va fizik Fexner (1803- 1887-y.)lar amalga oshirdilar. Veber va Fexnerning maqsadi tashqi ta’sirotlar (fizik om illar) va ularning muvofiqi - sezgilarning o ‘zaro munosabatlari sohasidagi qonuniyatlam i topishdan iborat edi. Fexner eksperimental metodlar asosida sezgilarning ortib borishi bilan ularni qo‘zg‘atuvchi taassurotlar ta’siridagi qiyosiy munosabatni aniqlab, sezgi qo‘zg‘atgich logarifmasiga proporsionaldir, degan psixo- fizik qonunni kashf etadi. Veber va Fexnerlar o ‘tkazgan tajribalar «Psixofizika» degan alohida fanning paydo b o ‘lishiga olib keldi.V eber va Fexner ishla- rining ahamiyati, shundan iboratki, ular birinchi bo‘lib psixologi- yani, tabiat fanlari singari, eksperim ental fanga aylantirish mumkin ekanligini isbotladilar. Shu vaqtgacha faqat kuzatish, asosan, o ‘z- o ‘zini kuzatishdan foydalanib kelayotgan psixologiya endi aniq, fanlardagi ob’ektiv metoddan foydalana boshlaydi. XIX—XX asrlar psixologiya fanining yutuqlari uchun metod bilan birgalikda taraqqiyot prinsipining kiritilishi ham katta aha- miyatga ega bo‘ladi. Taraqqiyot ideyasi, xususan, ruh haqidagi ta ’lim otdagi ta ra q q iy o t ideyasi qadim gi zam o n m utafak kirlarining k o ‘pchiligi (G eraflit, E fissk v a bosh q alar) to m o n id an aytilg an ide- yadir. Amaliy mashg‘ulotlardagi muhokama uchun savollar. 1. XVIII asr psixologiyasiga umumiy tavsif bering. 2. Fransuz va nemis psixologiyasining rivojlanishi haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz? 3. XVIII asming ikkinchi yarimida ingliz psixologlari Yum va Gartlilar qan day ta’limotlarni iigari surdilar? 4. Assotsiativ psixologiyaning yuzaga kelishi va rivojlanishi haqida ma’lumot bering. 5. Assotsiativ psixologiya vakillaridan kimlarni bilasiz? 6. Eksperimental psixologiyaning shakllanishi qanday yuzaga kelgan? 7. V. Vundt psixologiya uchun qanday metodlami kashf etdi va rivojlantirdi? 8. Professor A. F. Lazurskiy tomonidan eksperimental metodning qaysi turi ishlab chiqilgan? 4 - M a v z u : X IX —X X a s r la r d a h o rijd a psixologiyaning riv o jla n ish i R e ja : 1. Yangi psixologik m aktablam i shakllanishi va rivojlanishi. Strukturalizm . 2. Vfyursburg m aktabi. 3. Fransuz psixologiya m aktabi. Yüklə Dostları ilə paylaş:
|