Вцгар ящмяд
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
120 tərifi və aşiqin sevgi iztirablarının bədii təqdimi deyil, bu janrda çox fikirlər poetik predmetə çevrilə bilər. Hələ XIII əsrdə məşhur məsnəvi müəllifi I Cəlaləddin Rumi öz mürşidi və mənəvi şeyxi Şəms Təbrizinin adına yazdığı qəzəllərində, «Büstan və Gülüstan» müəllif Sədi qəzəllərində, XIII əsrin axırları, XIV əsrin əvvəlində yaşayıb, türk dilində olduqca qiymətli sufi-fəlsəfi şeir nümunələri yaratmış Yunus Əmrə qəzəllərində, Nəsiminin müasiri, «Şiraz bülbülü» Hafizin qəzəlləri içərisində ictimai-fəlsəfi, xüsusən sufi-panteist fikrin təbliğinə həsr edilmişləri mövcud idi. Azrbaycan ədəbiyyatında isə qəzəlin mövzu çərçivəsinə yeni bucaqdan müdaxilə daha irəlidəki əsrdə, onun ümumiyyətlə Şərq ədəbiyyatında bir janr kimi təsdiqi dövründə Xaqani yaradıcılığı ilə bağlı olmuş, Zülfüqar Şirvani, Əvhədi sənəti ilə əsr (XIII) daha geniş vüsət almışdır. Nəsimi qəzəli XIV əsr Yaxın Şərq ictimai- fəlsəfi fikrində güclü hərəkat olub, zamanın əslində islam şəriətinin əleyhinə hökmlər verən, hakim qüvvələri ilə müxalifət təşkil edən silaha çevrildi. Sovetlər birliyi dönəmində hürufizmi, şübhəsiz, mövcud sosializm quruluşunun sərt qanunlarından ehtiyat edrək, bir sıra tədqiqatçılar Azərbaycanda ateizmin bünövrəsi kimi qələmə verilir və Nəsiminin insanı guya Allah hesab etdiyini, Allahı məkansızlıqda və zamansızlıqda deyil, təbiətdə, yerdə, kamil insanın mənəviyyatında axtarmaq lazım olduğunu iddia etdiyini söyləyirdilər. Daima da Nəsiminin «Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam» qəzəlini buna misal gətirirdilər. Əslində iki cahana – yaşadığımız maddi aləmə və dünyamızı dəyişərkən ruhlar aləminə «sığmayan» Nəsimi sufizmin bir qolu olan, Nəsiminin mürşidi Nəimi tərəfindən yaradılmış hürufi ideyaları ilə insanın Allah deyil, sadəcə olaraq Allahın insanı ən kamil varlıq yaratdığını və insan Allahın buyurduğu kimi öz mənəviyyatını pak və təmiz saxlayarsa, Yaradanın göstərdiyi yolla gedərsə, məkrli şeytana uymazsa, onda insan həqiqətən də kamillik dərcəsinə yüksələr, bəsarət gözü açılar və çox elmlərdən və sirlərdən 121 agah olar, çıxış edərdi. Nəsiminin faciəvi surətdə Suriyada qətlə yetirilməyinin səbəbi isə onun tədqiqatçıların yazdıqları kimi, «dinsiz» olduğuna görə yox, seyyidi şühəda həzrəti-Hüseynə və ümumiyyətlə peyğəmbər nəslinə olan sonsuz məhəbbəti idi. Nəsiminin ustadı-hürufi təriqətinin əsasını qoyan Nəimi dərin düşüncəsi, elmi və biliyinə görə Mövlanə dərəcəsinə yüksəlmişdi, onun «Cavidani-Kəbir» və «Cavidani-Səcir» əsərləri islam aləmində, xüsusilə də şiə məzhəbli müsəlmanlar arasında çox məşhur idi. Bütün fəlsəfi görüşləri Yaradanın təkliyinə və intəhasız böyüklüyünə həsr olunmuş Nəiminin canişini və naibi Nəsimi onun yolunu şərəflə davam etdirmiş və ömrünün axırına qədər öz möhtəşəm əsərləri ilə hürufiliyi təbliğ etmişdir: Sirri ənəl-həqq söylərəm, aləmdə pünhan gəlmişəm Həm həq derəm, həq məndədir, həm xətmi-insan gəlmişəm. Şübhəsiz ki, Nəsimi burada «Sirri ənəl-həqq söylərəm» dedikdə, yəni «mən haqqı söylərəm, həqiqəti elan edərəm, daha doğrusu, Allahın haqq olduğunu, həqiqət icraçısı olduğunu, eyni zamanda məni bu sirrə vaqif etdiyini bəyan edərəm» demək istəyir. Və yaxud mənim bəsarət gözüm açıldığı, mən ilahiyyat elmlərinə daha dərindən bələd olduqca Allah mənim ruhumda hülul edir və mən Allahın sevgi, lütf, inayət, rəməl, mərhəmət, ülvilik, paklıq nürüna bürünürəm: Çün məni bəzmi-əzəldə eylədi ol yar məst Ol cəhətdən görülür bu çeşmimə dəyyar məst. Eşqi-sübhani meyindən valeh oldu şöylə bil, Ərş məstü, fərş məstü, kövnəbi-səyyar məst. Əlbiyavü övliyavü əsfiyavü ətqiya Oldular həc məclisində şöylə bihuşyar məst Könlümüz nuri-təcəlla, cismimizdir nuri-Tur Canımız didara qarşı oldu Musavar məst. 122 Ey Nəsimi, sirri-həqqin məhrəmi sənsən bu gün, Söylədin qüdrət dililə məliyi əsrir məst. Nəsimi bu qəzəldə mövcudatın, ilk növbədə peyğəmbərlərin, övliyaların, saleh bəndələrin ilahi eşq ilə məst olduqlarını söyləyir. Nəsimi insanın vücudunu «Tur» dağına, könlünü isə «mur»a bənzədir. İlahi nurun təcəllası qarşısında Həzrəti Musa kimi özündən gedəndə də insandakı ilahi nurdur. Yəni böyük Yaradan insanı öz nuruna qərq edərsə, insan haqqın bir çox sirrinin məhrəminə çevrilər. Nəsimi qəzəllərinin bədii-emosional imkanları hüdudsuzdur. Şair Azərbaycan dilində qəzələ zəngin üslub çalarları gətirmişdir. Şairin milli şeir qarşısında ən böyük xidməti xalq üslubunda yaratdığı qəzəllərdir. Onlar Nəsimi ədəbi irsində çoxluq təşkil edir, əksəriyəti əruzun oynaq bəhrlərində yazılmış, səlis, koloritli nümunələrdir və ürəyəyatımlı ahəngləri ilə nəğmə-təranə məqamındadır: Mehri rühün tabinə düşdü könül, yanədir? Şəmə düşən narinə yansa gərək ya nədir? Ey məhi-bədrin üzü mehri-rüxündən xəcil Şəminə gör canımı kim necə pərvanədir… Nəsimi qəzəllərinin çoxunu rəməl, rəcəz, həzəc, münsərih, müzare, münsərih, xəfif, mütədarik və s. bəhrində yazmışdır. Ümumiyətlə, əruzun sirlərinə mükəmməl surətdə yiyələnən şairin qəzəlləri əlvan məcazlar silsiləsi ilə də zinətlidir. Şair ənənələrdən gəlmə və sistem halına düşmüş bədii fiqurlardan yaradıcı şəkildə istifadə etməklə, özü də doğma xalqın lüğət fondundan bu silsiləni dolğunlaşdırır, kamilləşdirir. Azərbaycan qəzəl ədəbiyyatında Qazi Bürhanəddin yaradıcılığı ilə istiqamətlənən bu yönüm Nəsimi şeirində davam və inkişaf etdirilir, dahi Füzuli poeziyasında daha yüksək zirvələrə çatır. Qəzəl dövrün ədəbiyyatında başlıca, aparıcı janr məqamında idi. XV-XVI əsrlər Kişvəri, Həbibi, Sururi, Bəsiri, Hilali, Hamidi, Süsəni, Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|