VəLİyev dünyamali əMİr oğLU
Yüklə 3,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
87 1 məlumatlarından göründüyü kimi sonrakı illərdə bu artım davam etmiş və ilbəil sürətlənmişdir. Belə ki, 1997-ci ildə ÜDM-un artım sürəti 5, 8%, 1998-ci ildə 10%, 1999-cu ildə 7, 4%, 2000-ci ildə isə müstəqillikdən sonrakı illərdə rekord səviyyəsinə çataraq 11, 2% təşkil etmişdir. Son dörd ildə (2004-2007-cı illər) Azərbaycan iqtisadi inkişaf sürətinə görə regionda və dünyada lider dövlətə çevrilmişdir. Belə ki, 2004-cü ildə ÜDM-un artım sürəti 10, 2, 2005-ci ildə 26, 4, 2006-cı ildə 34, 5%, 2007-ci ildə isə 25% təşkil etmişdir. Müqayisə üçün ölkə qrupları üzrə ÜDM-un orta illik artım sürətini nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur. [73, cild II, Fikret Elma, s. 586] Ümumdaxili məhsulun orta illik artım sürəti (%-lə) № 1991- 1995 1996- 1999 2000- 2005 1. AB-nin yeni üzvləri -5 4 5 2. Baltikyanı ölkələr (Estoniya, Latviya, Litva) -10 4 7 3. Mərkəzi Avropa (Çextya, Macarıstan, Polşa, Slovakiya, Sloveniya) 0 4 4 4. AB-nə namizəd ölkələr (Bolqarıstan, Xorvatiya, Rumıniya, Türkiyə) -1 -1 4 5. Balkan ölkələri (Albaniya, Bosnya- Herseqovina Makedoniya, Serbiya və Qaradağ) -5 2 4 6. MDB dövlətləri -11 2 8 7. Rusiya Federasiyası -9 -1 7 8. Belarus, Moldova, Ukrayna -12 -1 7 9. Orta Asiya ölkələri -9 2 7 10. Cənubi Qafqaz ölkələri -14 6 9 o cümlədən Azərbaycan -16 6 13 90-cı illərin ikinci yarısında radikal iqtisadi islahatların start götürməsi və uğurla davam etdirilməsi, dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi prosesi, vergi və bank sistemində islahatların aparılması, xarici investisiyaların təşviq edilməsi, sahibkarlıq fəaliyyəti üçün işgüzar mühitin yaxşılaşdırılması və bu kimi digər tədbirlər sisteminin həyata keçirilməsi ölkə iqtisadiyyatında başlanan dirçəliş milli iqti- sadiyyatın bütün sahələrində özünü büruzə vermişdir. Ölkə iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən sənaye ən iri və aparıcı sahədir. Həmin sahənin ümumi məhsulu 1995-2000-ci illər ərzində daha 4 dəfə artmışdır. 2007-cı ildə isə 2003-cü ilə nisbətən daha 4 dəfə artmışdır. İqtisadiyyata kapital qoyuluşları 1995-2000-ci illərdə 4, 2 dəfə, 2000-2006-cı illərdə isə 70 dəfə artmış və 967, 8 mln. dollardan 6837, 9 mln. manata çatmışdır. Bazar münasibətlərinin mürəkkəb və ziddiyyətli keçdiyi kənd təsərrüfatında istehsal olunan məhsulların həcmi, 2000-2007-cı illərdə isə 2, 1 dəfə artmışdır. Nəqliyyatda yük dövriyyəsi müvafiq dövrdə 2 və 4, 9 dəfə çoxalmışdır. Müstəqil Dövlətlər Birliyi Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2006-cı ildə ümumi daxili məhsulun bu ölkələrdəki artımı 7% olub ki, bu da keçən illə müqayisədə təqribən 2 dəfə çoxdur. 2006-cı ildə ÜDM artımı Azərbaycanda 34 faiz, Ermənistanda 14, 8 faiz, Qazaxıstanda isə 10, 4 faiz olub. Rusiya 7, 2 faiz göstərici ilə birlik ölkələr arasında 7-ci yeri tutur. Beləliklə, qurum Azərbaycanın liderliyini bir daha təsdiqləyir. Bu artım, ilk növbədə, neft amili ilə bağlı olmaqla yanaşı, iqtisadiyyatın bütün sahələrində məhsul və xidmətlərin buraxılışının artmasının və istehsal xərclərinin azaldılması və müvafiq olaraq sahələr üzrə yeni yaranan dəyərin xüsusi çəkisinin artması ilə bağlıdır. Bu isə iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsinin mühüm göstəricisidir. Belə ki, 1995-1999-cu illərdə iqtisadiyyatın bütün sahələrində yaranmış əlavə dəyərin ümumi buraxılışda xüsusi çəkisi 47-52% təşkil edirdisə, son beş il ərzində onun xüsusi çəkisi 56, 4-57, 8% arasında dəyişib. [44, 2007, s. 361]. Sənayedə yaranmış əlavə dəyərin ÜDM- də xüsusi çəkisi 2000-ci ilə nisbətən 11, 5% artaraq 2005-ci ildə 47, 5% təşkil etmişdir. Həmin dövrdə kənd təsərrüfatında yaranmış əlavə dəyərin ÜDM-dəki payı 6, 7% azalmış, tikintidə isə 3, 5% artmışdır. Sənayedə qeyri-neft sektorunun hesabına yaranmış əlavə dəyərin payı 79,1%-ə, kənd təsərrüfatında 97, 7%-ə, ticarət və restoranlarda 98, 3%-ə, tikintidə isə 90, 2%-ə çatmışdır. Xarici ticarət dövriyyəsi 1995-ci ildə 1304, 4 mln. dollardan 2000-ci ildə 2917, 3 mln. dollara yüksələrək 2, 2 dəfə artmışdır. 2000-2007-cı illərdə isə 2917,3 mln. dollardan 11766, 9 mln. dollara yüksəlmiş və təxminən 4 dəfə artmışdır. 88 İqtisadi inkişafın ən mühüm göstəricisi adambaşına məhsul istehsalıdır. Azərbaycanda adambaşına məhsul istehsalı SSRİ-nin mövcud olduğu 70 il ərzində cəmisi 340 dollar (1990-cı il) səviyyəsini keçməmişdirsə, müstəqillik illərində - 15 il ərzində - 3473,9 dollara yüksəlmişdir. Həmin göstərici 1995-2007-cı illər ərzində 10, 2 dəfə artmışdır. Yalnız son beş il ərzində (2003-2007-cı illər) adambaşına ÜDM istehsalı 3, 9 dəfə artmışdır. Dünya ölkələrinin təcrübəsində ÜDM-un iki dəfə artımı üçün on illik tələb olunduğu nəzərə alınarsa, Azərbaycanda bu sahədə əldə olunmuş nailiyyət olduqca yüksəkdir. Beynəlxalq təşkilatlar adambaşına milli gəlir istehsalına görə Azərbaycanı artıq orta səviyyəli inkişaf etmiş dövlətlər qrupuna aid edir. Əgər cəmisi 10 il əvvəl, 1997- ci ildə, Dünya Bankı özünün illik hesabatında ölkəmizi adambaşına milli gəlir istehsalına görə 480 dollar (1995-ci il) ilə dünyanın ən az gəlirli ölkələri (Mozambik, Efiopiya, Tanzaniya, Mavritaniya və b.) sırasına daxil etdiyi nəzərə alınarsa, bu, tarixi əhəmiyyətli bir hadisədir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının «İnsan inkişafı haqqında hesabatında (2006-cı il)» Azərbaycan bir çox digər göstəricilər üzrə də orta səviyyəli inkişaf etmiş ölkələr qrupuna daxil edilmişdir. Bu göstəricilərdən ən mühümü «İnsan İnkişafı İndeksi» (İİİ) üzrə ölkəmiz 0, 736 bənd ilə 177 ölkə arasında 99-cu sırada dayanmışdır. «Doğulanların gözlənilən yaşayış müddəti» göstəricisinə görə 111-ci yerdə, oxumaq-yazmaq səviyyəsinə görə 14-cü yerdə dayanmışdır. Adambaşına ÜDM istehsalına görə isə 108-ci yerdədir. [73, cild II, s. 587]. Bunlara baxmayaraq, Azərbaycan bir çox digər göstəricilər baxımından Rusiya da daxil olmaqla digər postsovet respublikaları kimi «keçid» iqtisadiyyatı ölkəsi kimi qalmaqda davam edir. Ona görə də ölkədə 90-cı illərin əvvəllərindən yığılıb qalmış ağır mirasın - deformasiya olunmuş iqtisadi strukturun, mütənasibliyin təmin olunması, yoxsulluğun, işsizliyin azaldılması, yaşayış keyfiyyətinin yüksəldilməsi, insan amilinin inkişafının dünya standartları səviyyəsinə yaxınlaşdırılması üçün dərin transformasiya prosesinin daha da dərinləşdirilməsi günün vacib məsələlərindəndir. BMT-nin yuxarıda adı çəkilən hesabatında da «Azərbaycan iqtisadiyyatının hələ keçid mərhələsində və dövlət nəzarəti altında olduğu» göstərilir. İşləyənlərin 32, 2%-nin dövlət işçisi olması faktı burada əsas meyar hesab edilir. Lakin milli gəlirin 84%-nin özəl bölmədə istehsal olunduğu nəzərə alınarsa, ölkəmizdə bazar mexanizminin rolunun daha yüksək olduğu məlum olar. Keçid iqtisadiyyatı ölkələrində iqtisadi azadlıq göstəricisi bazar iqtisadiyyatı mexanizminin işləməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məlum olduğu kimi bazar iqtisadiyyatında iqtisadi azadlıq anlayışı fərdlərin iqtisadi fəaliyyətdə sərbəst məşğul olması və bu fəaliyyət nəticəsində əldə etdikləri gəlirləri kənardan heç bir müdaxilə olmadan azad sürətdə istifadə etmələrini ifadə edir. Təşəb- büskarlıq, mübadilə, sövdələşmə, mülkiyyət, seçim və beynəlxalq ticarətdə sərbəstlik iqtisadi azadlığın mühüm elementləridir. Təbiidir ki, iqtisadi azadlıq səviyyəsi müxtəlif ölkələrdə müxtəlif dərəcədədir. Ona görə də iqtisadi azadlıq dərəcəsini müəyyən etmək üçün beynəlxalq təşkilatlar İqtisadi Azadlıq İndeksi (İAİ) hazırlayırlar. Bu indeksi iki beynəlxalq qurum hazırlayır: Kanadada yerləşən Frazer İnstitutu və Vaşinqtonda yerləşən Heritage Fondu. İndeks 20 müxtəlif meyarlar əsasında hazırlanır. Məqsəd həmin meyarlar əsasında «azad iqtisadiyyat» və «azad cəmiyyət» anlayışlarını mümkün qədər geniş yaymaq və ölkələrin bu sahədə tədbir görmələrini tövsiyə etməkdir. Təşkilatların nəzərə aldıqları meyarlar arasında «dövlətin rolunun böyüklüyü», «hüquqi struktur və mülkiyyət hüququ», «sağlam valyuta», «ticarət sərbəstliyi», «iş dünyası, işçi qüvvəsi və maliyyə bazarları sahəsində tənzimləmələr» kimi göstəricilər daxildir. [73, cilt II, s. 590-591]. Azərbaycanda iqtisadi azadlığın vəziyyəti Vaşinqtonda Heritage Fondunun hazırladığı və The Wall Street jurnalında dərc olunmuş İqtisadi Azadlıq İndeksi haqqında hesabatda öz əksini tapmışdır. Hesabatda [73, cild II, s. 595-597] Azərbaycanın siyasi müstəqillik əldə etdikdən sonrakı dövrə iqtisadi azadlıqlar baxımından son məlumatlar işığında nəzər salınır. Müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycan iqtisadi azadlıq baxımından 157 ölkə arasında 107-ci yerdə dayanmışdır. Asiya-Sakit Okean regionunda yerləşən 30 ölkə arasında Azərbaycan 30-cu yerdədir və regionda orta göstəricidən az da olsa yüksək mövqe tutur. Verilmiş qrafikdə ölkəmizdə İAİ 1996-2007-ci illərdə yüksələn xətlə artır. Hesabatda göstərilir ki, Azərbaycanda özəlləşdirmənin yüksək sürətlə getməsi dövlət məsrəflərini azaltmışdır. Ticarət azadlığı (67, 6%), maliyyə azadlığı (87, 2%), dövlət müdaxilələrinin azlığı (86, 6%), işçi qüvvəsi sahəsində azadlıqlar (65, 4%) baxımından ölkəmiz dünyada mövcud olan orta göstəricidən xeyli yuxarıdır. Azərbaycanda 1998-2007-ci illər ərzində İAİ 27%-dən 54%-ə qədər yüksələrək cəmi on ildə 2 dəfə artmış və dünyada orta səviyyəyə çatmışdır. Digər tərəfdən isə göstərilir ki, keçid iqtisadiyyatı şəraitində mövcud olan Azərbaycan iqtisadiyyatı hələ öz həllini gözləyən bir sıra problemlərlə üz- üzədir. (investisiya 30%, korrupsiya 22%). Yuxarıda verilən indeksləri təhlil edən Türk iqtisadçıları Mustafa Acar və Bahadır Akın belə bir Yüklə 3,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|