VII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
369
kadınlarımızın duygu ve düşüncelerini yansıtan bir özellik taşımaktadır (Akpınarlı
ve Özkahveci, 2006: 126).
Türk kültürünün en zengin kaynaklarından birini oluşturan el sanatları içinde
teknik, renk, motif ve ürün çeşitliliği ile en zenginlerinden biri olduğu için el
örücülüğü ayrı bir öneme sahiptir. Bunlar genellikle kadınlar tarafından ve evde
yapılan, öncelikle de ihtiyacı karşılamaya yönelik ürünlerdir (Ortaç, 2008: 347). El
örücülüğü tekniklerinden olan şiş örücülüğü yün, tiftik, ipek, pamuk vb.
materyallerle meydana gelen ipliğin şiş aracı ile kendi üzerine bükülüp, kıvrılarak
meydana getirdiği ilmeklerle tutturulması tekniğidir. Bu teknikle oluşturulan ve
örücülük sanatı içinde önemli bir yeri olan aynı zamanda geleneksel özellik taşıyan
sanat çorap örücülüğüdür. El örgüsü çoraplara tarihsel açıdan bakıldığında, çok
eski çağlara uzanan bir tarihi olduğu ve Türklere ait olan ilk tarihi belgelerin Orta
Asya’da yapılan arkeolojik kazılarda bulunduğu görülür. M.Ö. 7 ve 8. yüzyıllarda
Orta Asya’da yaşayan Hunlara ait Pazırık 2. kurganındaki bulgular arasında konç
kısmı koçboynuzu motifleri ile süslü çoraplar bulunmuştur (Diyarbekirli 1972; akt.
Akpınarlı, 1997:157). Kaynaklarda belirtildiği gibi ‘Bugün Yale Üniversitesinde
bulunan en eski çorap örneği Dura Europosta Fırat Nehri kenarında bulunan M.S.
526’ya tarihlenen üç örgü fragmanıdır. Londra Victoria ve Albert müzesinde düz
pamuklulardan yapılmış Kopt mezarlarından çıkarılmış çorap çiftleri bulunmaktadır.
Ayrıca Anadolu’da çorapların keçe çorap ve örme çorap olarak yapıldığı, çorabın
ilk örneklerinin keçe çorap olduğu, 17. yüzyıla kadar iki türlü çorabın kullanıldığı
tespit edilmiştir (Akpınarlı, 1997:157).
Süsleyici desenlerde motif, temel öge olarak aynı zamanda süslemenin de
en küçük birimidir. Tek bir motif ile süsleme düzeni oluşturulabildiği gibi birkaç
motifin bir araya getirilmesi ile ‘birleşik kompozisyonlar’ da oluşturulmuştur.
Geleneksel Türk tekstil sanatlarında motiflerin kompozisyonları, geleneksel
süslemenin ikinci özelliğini oluşturmaktadır. Bu alanda yüzeyde kompozisyonlar,
motiflerin üsluplaştırılması kadar önemli özellik taşımaktadırlar. Bu özellikleri de iki
bölüm içinde değerlendirebilmek mümkün olacaktır (Sürür,1985: 87). Bunlardan
birincisi seçilen motiflerden oluşturulan desenin yüzeyde sonsuza kadar devamını
sağlayan,
bilinen
yöntemlerden
birinin
-raportlu
olarak-kullanılması
ile
gerçekleştirilebilir. Bu durumda motifin geleneksel-ulusal üslubu belirgin olarak ön
plandadır. İkincisi ise desenlenen yüzeylerin bordürlerle sınırlanarak, bu sınırlar
içinde kalan bölümün ayrıca desenlendirilmesi ile yeni düzenlemeler ve süslemeler
oluşturması geleneğidir, ki bu Türk geleneksel tekstil süsleme sanatlarında
kompozisyon özelliğini ortaya koyan en önemli ulusal çizgiyi taşımaktadır (Sürür,
1985:87). İkinci yönteme göre kompozisyonlarla desenlendirilmiş tekstil sanatları
alanlarının en başında halı ve kilim sanatları gelmektedir (Sürür, 1985:88).
Bu araştırmanın amacı Kayseri İli merkez ilçe ve köylerinde bulunan
geleneksel el örücülüğü ürünlerinden patik örneklerinin motif, desen, renk ve
kompozisyon bilgilerini incelemektir. Araştırma amacına ulaşmak için Kayseri İli
merkezinde alan araştırması yürütülmüştür.
2. MATERYAL VE METOT
Bu araştırma etnografik desende nitel bir araştırmadır. Araştırmanın
evrenini Kayseri ili merkez ilçelerinde sürdürülen geleneksel tekstil örücülüğü,
ürünleri ve bunlarla ilgili yazılı ve sözel kaynaklar oluşturmaktadır. Araştırma
örneklemini ise Kayseri İli merkez ilçelerinde erişilen toplamda 56 adet patik örneği
VII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
370
oluşturmaktadır. Bu bildiride araştırma bulgularına örnek olacak şekilde 12 patik ile
ilgili gözlem ve bilgi formları düzenlenerek sunulmaktadır. Araştırma verisi literatür
taraması, görsel analiz, mekanik gözlem ve yarı yapılandırılmış görüşme teknikleri
yoluyla toplanmıştır. Araştırma bulguları, incelenen çorap özellikleri, motif detayları
ve motif çizimleri ile nicel veriler ve patik çizimleri sunulmuştur.
3. BULGULAR
Anadolu’nun süsle ilgili sanatlarında motif türlü bakımdan incelenmesi
gereken geniş bir konudur. Bunlardan birçoğu Türkleri çok eski zamanlara kadar
götürür. Diğer bir kısmına doğunun bütün halı ve bazı dokumalarında rastlanır.
Bugüne kadar yapılmış araştırmalar, derlemeler bu muammalı ve sihirli âlemin
yayılma derecesini henüz çözememiştir denebilir. Çoraplarda rastlanan motiflerde,
bu âlemin bir kısmını görmekteyiz. Çoğuna başka süs sanatlarımızda rastlanmaz.
İnsanlar bunlar karşısında yepyeni bir sanat güzelliği ile karşılaşır ve büyük bir
zevk duyar. Bu zevk, Türk kadınının el sanatlarında gösterdiği sanat kabiliyetinin
değerli buluşlarıdır (Özbel, 1980:7). Çoraplarda kullanılan motifler esin kaynağına
göre bitkisel, figürlü, nesneli, geometrik ve sembolik anlam yüklü olarak
gruplandırılır. Bitkisel motifler; doğada var olan çiçek, yaprak, ağaç, meyve gibi
bitkilerden meydana gelir. Figürlü motifler; insan, hayvan gibi canlı varlıkların
bütününü veya el, ayak, göz gibi bir kısmını ifade eder. Nesneli motifler; muska,
kandil, küpe, bıçkı, ayna gibi bir eşyanın tamamının veya bir kısmının ele alındığı
motiflerdir. Geometrik motifler; enine ve boyuna düz, çapraz, verev, zikzak çizgiler,
üçgen, kare, altıgen vb. formların yüzeyi bazen tamamen kaplamasıyla, bazen de
motifler oluşturmasıyla yapılan desenlerdir. Örgüde kavisler tekniğine uygun
olmadığı için bitkisel, figürlü, nesneli ve sembolik motiflerde geometrik düzen içinde
ele alınmıştır. Sembolik anlam yüklü motifler; bitkisel ve geometrik motiflerden
oluşan, ören kişinin iç dünyasını yani sevgi, hasret, üzüntü, sitem, mutluluk gibi
duyguları ve toplumsal olayları ifade etmektedir. Bazı motifler isimlerini yaşanan
olaylardan esinlenerek almıştır. Gelin yanağı, sevdim alamadım, gelin öldüren gibi
(Akpınarlı ve Ortaç, 2008: 644). Yapılan araştırmada patik örneklerinin; 3 tanesinin
geometrik bezeme türü ile bezenmiş olduğu, 2 tanesinin nesneli bezeme türü ile
bezenmiş olduğu, 1 tanesinin figürlü bezeme türü ile bezenmiş olduğu, 1 tanesinin
sembolik bezeme türü ile bezenmiş olduğu ve 6 tanesinin de bitkisel bezeme türü
ile bezenmiş olduğu görülmektedir (Tablo1).
Çoraplarda kullanılan kompozisyonlar yörelere ve motif özelliğine göre
değişiklik göstermektedir. Kompozisyon bir ve ya birkaç türlü motifin bir araya
getirilmesiyle meydana gelir. Renkli ve desenli çoraplarda kenar, orta serpme ve
köşe olarak dört türlüdür (Özbel,1945: 8). Desen ve motiflerin küçük olanları
çorabın bütün yüzeyinde belirli aralıklarla yerleştirilir. Bunlara benekli kompozisyon
denilmektedir. Çorabın tüm yüzeyini kaplayan desenlere de rastlanmaktadır
(Yazar, 2011:34). Yapılan araştırmada patik örneklerinin zemininde; 7 tanesinde
siyah rengin, 1 tanesinde krem rengin, 1 tanesinde pembe rengin, 1 tanesinde mor
rengin ve 2 tanesinde yeşil rengin kullanıldığı, motifte ise; 2 tanesinde krem rengin,
1 tanesinde sarı rengin, 1 tanesinde mavi rengin, 4 tanesinde beyaz rengin, 1
tanesinde bordo rengin, 6 tanesinde yeşil rengin, 1 tanesinde siyah rengin, 2
tanesinde kırmızı rengin ve 1 tanesinde de mor rengin kullanıldığı görülmektedir
(Tablo1).