Water problems: science and technology

(məs. şək.1.b), digərində isə tillərlə sürüşür-“sürüşən axın” əmələ gəlir (məs.1.a).
Birinci halda əsas axın lövhələrarası fəzalara daxil olarkən iti bucaq altında istiqamə-
tini dəyişir və ayrılan suyun sürətinin proyeksiyasının θ istiqaməti əsas axının is-
tiqamətilə  üst-üstə  düşür.  İkinci  halda  isə  əsas  axın  lövhələrarası  fəzalara  daxil
olarkən kor bucaq altında istiqamətini dəyişir və ayrılan suyun sürətinin proyek-
siyasının θ istiqaməti əsas axının istiqamətinin əksinə yönəlir. Beləliklə sürüşən
axında θ-nın qiyməti həmişə mənfi olur və işçi fəzanın girişində su axınının kəskin
dönüşündən əməl gələn yerli müqavimət çarpan axınınkından çox olur. Paylaşdırıcı
həcmdə  (1)  suyun  səviyyəsi  hər  an  sabitdir  və  qurğudan  çıxan  (2)  suyun
səviyyəsindən z
n
qiyməti qədər fərqlənir.Durulducuda hidrostatik təzyiq xətti onun
sərbəst su güzgüsündə yerləşdirilmişdir, su axını isə ağırlıq və təzyiq qüvvələrinin
təsiri  altındadır.  Məlumdur  ki,  belə  olan  halda  hərəkəti  rəvan  dəyişilən  özlü
mayelərin real axınlarda təzyiq hidrostatik qanun əsasında paylanır, yəni:
Onda (1) bərabərliyi yan divarların sürtünmə qüvvəsinin təsirini if nəzərə alın-
masa [8] və ixtisarlar aparılarsa, sadə şəklə düşər:
(2)
Horizontala α bucağı altında maili olan lövhələrin arasından keçən suyun sürə-
tinin proyeksiyası θ=± u∙cos α∙ bərabərdir. Tənlikdə mənfi işarəsi “sürüşən axın”
üçün qəbul olunur. Nəzərə alsaq ki, u=√(2gz
n
)∙φ  (burada φ - lövhələr sisteminin
giriş en kəsiyinin müqavimətindən asılı olan sürət əmsalı, z
n 
- paralel lövhələrarası
su axını zamanı təzyiq itkisidir və bu itki çıxış kanalda və paylaşdırıcı həcmdə suyun
səviyyələrinin fərqinə bərabərdir) aşağıdakı tənliyi yaza bilərik:
(3)
Paylaşdırıcının sonsuz kiçik məsafədəki elementar su sərfini dq batırılmış yarıq-
dan keçən məhlulun axını ilə xarakterizə olunan asılılıqla ifadə etmək olar. Pay-
laşdırıcının uzunluğu boyunca su sərfinin Q aramsız azalması baş verdiyindən dq
mənfi işarəli olacaqdır. 2a şəklində təsvir olunmuş həndəsi sxemindən görünür ki,
əsas axından ayrılmış sahədə dx çarpan axının elementar sərfi dq bərabərdir:
burada, ε - su şırnağının sıxılma əmsalı, B - paylaşdırıcının enidir. Sxemə əsasən: 
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Şəfizadə İ.H. Nazik laylı durulducuların 
supaylayıcı sisteminin nəzəri əsasları
SU TƏCHİZATI, TULLANTI VƏ YAĞIŞ SULARI 
SİSTEMLƏRİNİN İDARƏ OLUNMASI
1/2016
88
və

---

Onda:
və ya 
(4)
Şəkil 2. Çarpan (a) və sürüşən (b) su axınlarının həndəsi sxemləri.
dx və dh – paylaşdırıcıda sonsuz kiçik məsafə və canlı en kəsiyi
Sürüşən axın sahəsində elementar su sərfini dq təyin etmək üçün şəkil 2b-də
göstərilən həndəsi sxemdən istifadə edərək, yazaq
dQ= -θεB∙dh, dh=BC∙sinα və 
onda 
ya da 
dh=(tgα-tgβ)∙cosα∙dx 
və
dq=–θεB(tgα–tgβ)∙cosα∙dx
(5)
(3) bərabərliyindən θ-ın qiymətini, (4) və (5)-dən isə dq-nun qiymətini (2) tən-
liyində yerlərinə qoyaraq, durulducuda suyun bütün lövhələrarası fəzalara bərabər
paylanması şəraitində paylaşdırıcıda su axınının hərəkət tənliyi olacaq:
(6)
Sürüşən axın şəraitində tgβ-nın qiyməti mənfi qəbul olunur. Paylaşdırıcıda axının
yol boyu dəyişkən parametri onun dərinliyidir, yəni en kəsiyidir w=Bh. Başqa sözlə
desək, paralel lövhələrin yuxarı tilləri ilə qurğudakı suyun səviyyəsi arasında olan
məsafədir. 
Şəfizadə İ.H. Nazik laylı durulducuların 
supaylayıcı sisteminin nəzəri əsasları
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
SU TƏCHİZATI, TULLANTI VƏ YAĞIŞ SULARI 
SİSTEMLƏRİNİN İDARƏ OLUNMASI
1/2016
89

---

Nəzərə alaq ki, paylaşdırıcının canlı en kəsiyi w=Bh olduğundan, axının yol boyu
dəyişkən parametri ancaq axının dərinliyidir h, (6)-cı tənliyi inteqrallayaq.
İnteqrallama sabiti başlanğıc şərtlərdə təyin olunur
(7)
Burada, Q
0
- başlanğıc su sərfi,  h
0
- paylaşdırıcının başlanğıc en kəsiyində axının
dərinliyidir. Sürüşən və çarpan axınlar üçün eyni olan C-nin qiymətini (6)-bərabər-
likdə yerləşdirib sadələşdirərək və suyun dərinliyinə h nisbətən həll edək:
çarpan axın üçün
(8)
sürüşən axın üçün
(9)
Nəticə
Beləliklə (8) və (9) tənlikləri qurğudakı paralel lövhələrin yuxarı tilləri ilə əmələ
gələn əyrinin ən səmərəli təsvirinin alınmasına imkan yaradır. Nazik laylar sistemdə
suların bərabər paylanmasını təmin edən lövhələr düzümü hər iki variantda (sürüşən
və çarpan) paylaşdırıcının istənilən en kəsiyində lövhə tilinin su səthindən batma
dərinliyini təyin etməyə imkan verir.
Paralel lövhələrin yuxarı tillərinin hesablanmış əyri ilə yerləşdirilməsi duruldu-
cunun işçi həcmindən maksimal istifadəsini təmin edəcək. Bərabərliyin həlli para-
metrləri təyin olunmuş (suyun sərfi, canlı en kəsiyi, lövhələrarası məsafə və onların
maillik  bucağı)  istənilən  konkret  konstruksiyalı  qurğunun  supaylaşdırıcısında
hesablanmış  əyrinin  tələb  olunan  formasını  aşkar  edir.  Şəkil  1-də  bu  əyrilərin
görünüşü punktir xətləri ilə göstərilib. Əyriləri qurmaq üçün (4) və (5) tənliklərinin
köməkliyi ilə seçilmiş canlı en kəsiklərində suyun sərfini Q təyin etmək kifayətdir.
Belə metod ilə tikilən mövcud istismarda olan bir çox nazik laylı durulducuların
həcmin istifadə olunma dərəcəsi 90-95% - a çatır və onlar müxtəlif növlü tullantı
sularını müvəffəqiyyətlə təmizləyir.
Ədəbiyyat siyahısı
1. Gerome İ.İ. İnd.Petrol en Enropa, Cas chemik, Bd.39, № 20, 1971.
2. Чистяков Л.И. Устройство дляочитки жидкости. А.С. №1131834 А, Бюл №48, 1984.
3. Kəngərli A.C., Məlikməmmədov A.E. Mayeni neft və neft məhsullarından təmizləyən qurğu. Az. Res. Patenti
№20030111, Bakı, 2
4. Gray T.W. Eflnent Water. Treatmen. №1. 1970.
5. Понамарёв В.Ч., Иокимис Э.Г. и др. Очистка стрчных вод нефтепеработывающих заводов. М.Изд.
Химя. 1985.
6. Петров Г.А. Гидравлика переменной массы. Изд. Харьковского Университета мм.Горького. Харь-
ков,1964.
7. Справочник по гидравлическим расчётам. Под редакцией Киселёва П.П., Изд., Энергия, М.1972.
8. Идельчик И.Е. Справочник по гидравлиеским расчётам. Изд. Энергия, М.1972
.
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Şəfizadə İ.H. Nazik laylı durulducuların 
supaylayıcı sisteminin nəzəri əsasları
SU TƏCHİZATI, TULLANTI VƏ YAĞIŞ SULARI 
SİSTEMLƏRİNİN İDARƏ OLUNMASI
1/2016
90

---