World Bank Document

68 
 
 
 
1.39.
 
Fiskal  ekspansiya  qeyri-neft  özəl  investisiyaları  sıxıĢdırıb  çıxarmağa  baĢlayıb. 
Dövlət  investisiyalarının  və  dövlət  xərclərinin  artdığı  bir  Ģəraitdə  2006-2008-ci  illərdə  özəl 
investisiyalar  nominal  baxımdan  azalıb  (Cədvəl  1.6).  Bu  meyllər  dövlət  xərcləri  bumunun 
nisbətən geniĢ sıxıĢdırıb-çıxarma effektinə malik olması barədə narahatlıq doğurur. 
 
Cədvəl 1.6: Qeyri-neft özəl investisiyaların strukturu (*), 2003–2008 
 
 
Mənbə: Statistika Komitəsi və Dünya Bankının hesablamaları. 
Qeyd: (*) Ümumi qeyri-neft investisiyalar çıxılsın hökumət sektorları (komunal və 
kimya); Diaqram 1.16-lə uyğundur. 
 
1.40.
 
Ticarət  profisiti,  güclü  iqtisadi  artım  və  böhran  nəticəsində  Azərbaycanın  ticarət 
tərəfdaĢları  olan  ölkələrdə  aparılan  devalvasiya  REM-ın  bahalaĢmasına  gətirib 
çıxarmıĢdır.  2001-2004-cü  illərdə  müĢahidə  olunan  ucuzlaĢmadan  sonra  ĠQĠ  əsasında 
hesablanmıĢ  qeyri-neft  real  effektiv  məzənnə  2005-2008-cı  illərdə  bahalaĢmıĢdır.  2007-ci  ildə 
məzənnə 2001-ci ilin səviyyəsindən aĢağı olmuĢdur. 2007-ci ildə manat ABġ dollarına nisbətən 
2.9  faiz  bahalaĢsa  da,  ölkənin  digər  ticarət  tərəfdaĢlarının  valyutalarına  nisbətən  ucuzlaĢma 
müĢahidə olunmuĢdur (avro, türk lirəsi, qazax təngəsi və rus rubluna nisbətən 7.5, 16.4, 1.4 və 
4.2 faiz) (Diaqram 1.17). Bununla yanaĢı, 2008-ci ildə Azərbaycanın əsas ticarət tərəfdaĢları olan 
ölkələri valyutalarını devalvasiya etmiĢlər. 
1.41.
 
Qlobal  maliyyə  böhranı  Azərbaycan  iqtisadiyyatının  ifrat  dərəcədə  qızmasının 
müəyyən  dərəcədə  azaltmıĢdır.  Əgər  2008-ci  ilin  əvvəlində  Azərbaycan  iqtisadiyyatın  ifrat 
dərəcədə  qızması  ilə  mübarizə  aparırdısa  (artan  qiymətlər,  milli  valyutanın  bahalaĢması,  qeyri-
neft  sektorunda  yaranan  problemlər)  2008-ci  ilin  sonunda  neft  qiymətləri  kəskin  aĢağı  düĢmüĢ 
(50$/bl-dən aĢağı),  Azərbaycan iqtisadiyyatına beynəlxalq  kapital  isə  azalmıĢdır. Azərbaycanda 
2009-cu  ildə  daha  az  pul  baratlarının  (Rusiyadan)  və  gözlənildiyindən  daha  az  neft  gəlirlərinin 
daxil olması riskləri (mülayim) mövcuddur. 2009-cu ilin konservativ büdcəsi nominal baxımdan 
15  faiz  artım  nəzərdə  tutur  (bu  büdcə  xərclərinin  real  baxımdan  azalması  ilə  nəticələnəcək). 
Bütün  bu  məsələlər  milli  valyutanın  ucuzlaĢması  üçün  Ģərait  yaradır  ki,  bu  da  bank  böhranının 
yaranmasına gətirib çıxara bilər. 
q-n ÜDM-in  %
2005
2006
2007
2008
Ġnvestisiyalar (cəmi)
96.4
81.7
71.4
61.5
  Dövlət sektoru
13.3
21.6
34.1
38.5
  Özəl sektor
83.1
60.2
37.4
23.0
    ondan   Neft
60.0
41.3
27.2
13.4
   ondan  qeyri-neft
23.1
18.8
10.2
9.7
       ondan  tikinti
..
5.9
4.2
4.5
       ondan   digər
..
12.9
6.0
5.1
 
 

---

69 
 
1.42.
 
2008-ci  ildən  sonra  Azərbaycan  qeyri-neft 
iqtisadiyyatın  həcmilə  müqayisədə  daha  az  fiskal 
gəlirlər  əldə  edəcək.  Dayanıqlığa  nail  olmaq  üçün 
Azərbaycan  qısa  və  orta  müddət  baxımından  fiskal 
xərclərini  mülayimləĢdirməlidir.  (Diaqram  1.23). 
Xərclərin 
azaldılması 
2005-2008-ci 
illərlə 
müqayisədə Azərbaycan iqtisadiyyatına fiskal stimulu 
zəiflədər.  Bu  məsələ,  gələcək  nəsillər  üçün  neft 
gəlirlərinin  bir  qisminin  qorunub  saxlanılması 
baxımından  da  vacibdir.  Azərbaycan,  daxili  tələbin 
artırılması  üçün  tədricən  özəl  sektora  və  qeyri-neft 
ixracına arxalanmalıdır.  
F.
 
T
ƏBII EHTIYATLARLA ZƏNGIN VƏ KIÇIK 
IQTISADIYYATLARDA UĞURLU INKIġAF 
 
1.43.
 
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, təbii ehtiyatlarla zənginlik nə lənətdir nə də ki, xeyr-
dua.  Uğurlu  inkiĢafın  arxasında  həmiĢə  lazımı  qurumların  yaradılması  barədə  siyasi 
sistemin razılığa gəlmək imkanları durur.  Diaqram 1.24 göstərilir ki, təbii ehtiyatlarla zəngin 
olan ölkələrin sayı adambaĢına yüksək gəliri olan ölkələrin sayına təxminən bərabərdir. Diaqram 
―V‖  Ģəklindədir:  ―V‖-nin  sol  tərəfində  təbii  ehtiyatları  olmayan,  sağ  tərəfində  isə  təbii 
ehtiyatlarla zəngin olan ölkələr göstərilib . Sağ tərəfdə yerləĢən bir sıra ölkələr təəccüb doğurur. 
V-nin  hər  iki  tərəfində  həm  yüksək  həm  də  aĢağı  gəlirli  ölkələr  göstərilib.  Bu  isə  Azərbaycan 
üçün  gələcəkdə  hansı  qrupa  qoĢulmaq  seçimini  etmək  imkanının  mövcudluğunu  təsdiq  edir. 
HaĢiyə 1.3 uğurlu sosial siyasət  yürütmüĢ və iqtisadiyyatını diversifikasiya etmiĢ Malayziyanın 
nümunəsi verilmiĢdir.  
 
Diaqram 1.24: Təbii ehtiyyatlarla zənginlik və inkiĢaf səviyyəsi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Diaqram 1.23:
 
Fiskal ssenarilər: q-n ÜDM-
də xərclərin çəkisi 
 
Mənbə: Dünya Bankının hesablamaları
 
0
20
40
60
80
100
03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15
Faktiki
Dayanıqlı
 
Mənbə: Maloney 2007 və BVF və BMT-nin Comtrade məlumatları.
 
 
 
 
6
 
7
 
8
 
9
 
10
 
11
 
12
 
-10
 
-5
 
0
 
5
 
10
 
15
 
log təbii ehtiyatlar (jamet), 2006
 
 
Azərbaycan
 
Yəmən
 
Gürcüstan
 
İrlandiya 
Estoniya
 
Norvec
 
BƏƏ
 
Çili 
Finlandiya 
Uruqvay
 
Malaysiya
 
Venezuela
 
Côte d'Ivoire
 

---