ĠAMĠl rəhmanzadə
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 1. «MünaqiĢəli torpaq sahələri» adlı münaqiĢənin təsnifatı (1918-1920) Təsnifatın əsası Tipik xüsıısiyyətləri
76 tapan müsəlman əhalisi və Sığnaq qəzasındakı mübahisəli ərazilərə köçürülmüş gürcü miqrantları) də proseslərin fəal iştirakçıları idilər. «Lokal» münaqişənin, yuxarıda gətirdiyimiz xarakteristik göstəricilərindən əlavə, bir keyfiyyət parametrini də qeyd etmək istərdik. Bu ixtilaf etnososial səciyyəli olub, maraqların münaqişəsi idi: orada yuxarıda sadaladığımız sosial subyektlərin məhdud resurslara münasibətdə mənafeləri toqquşurdu. Bu zaman münaqişə motivasiyası (ixtilafın daxili, subyektiv mənbəyi, fəaliyyətə sövq edən motivi) da müvafiq formada təzahür edirdi: münaqişə tərəflərindən biri - gürcülər öz məqsədlərinə nail olmanın yolunu yalnız digər tərəfin, yəni Zaqatala əhalisinin imkanlarının - sözügedən resurslara gedişinin məhdudlaşdırılmasında görürdülər. Yeri gəlmişkən, görkəmli amerikan sosioloqu L.Kozerin fikrincə, hər bir sosial münaqişənin gedişində opponentlər öz rəqiblərini neytrallaşdırmağa, zərər vurmağa və (və ya) aradan qaldırmağa çalışırlar. 36 Daha bir önəmli konfliktoloji məqama diqqət yetirilməlidir: hər bir münaqişə müəyyən kontekst çərçivəsində, yəni sözün geniş mənasında onu əhatə edən sosial mühitdə yaranır və vüsət alır. 37 Nəzərdən keçirdiyimiz münaqişənin siyasi konteksti qismində Azərbaycan-Gürcüstan münasibətləri kompleksi çıxış edirdi. Həmin münasibətlərin bu və ya digər zaman, kəsimində məzmun və dinamikası (hansı ki, özü daha fundamental səviyyəli beynəlxalq kontekstin təsiri ilə formalaşırdı), sonra görəcəyimiz kimi, sözügedən ixtilafın cərəyan etmə xüsusiyyətlərinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərirdi. Söylənilən nəzəri mülahizələrə bir növ yekun vuraraq, aşağıdakı cədvəllə «mübahisəli torpaq sahələri» şərti adı almış ixtilafın ən ümumi konfliktoloji təsnifatını təqdim etmək istərdik. Cədvəl 1. «MünaqiĢəli torpaq sahələri» adlı münaqiĢənin təsnifatı (1918-1920) Təsnifatın əsası Tipik xüsıısiyyətləri Təzahür formasına və ictimailik (publiklik) dərəcəsinə görə Akluallaşmış Yarızorakı Keyfiyyət xarakteristikalarına görə Rasional (düşünülmüş) Maraqlar münaqişəsi Dəyişkən yekunlu münaqişə (yəni münaqişə tərəflərinin maraqları tam zidd deyildi) Kommunikativ isliqamətliliyinə görə Üfüqi (simmetrik) belə ki, münaqişədə bərabər statuslu subyektlər iştirak edirdilər. 77 Cərəyanetmə xüsusiyyətlərinə görə Açıq Məqsədli (gürcü tərəfindən qəsdən törədilmiş) Lokal (miqyasca) Uzunsürən (temporal xarakteristikasına görə) Münaqişə tərəflərinin tərkibinə görə Qruplararası İnstitusional Tənzimlənmə imkanlarına görə Kompromis 3. Ġxtilafın meydana çıxması. Zaqatala valisi Ə.HaĢımbəyovun onun tənzimlənməsinə dair ilk addımları (1918-ci ilin sonu-1919-cu ilin əvvəli) Münaqişə situasiyasının yetişmə dövrü 1917-1918-ci illərə təsadüf edirdi: qeyd etdiyimiz kimi, Çiaur meşə məntəqəsində salınmış rus kəndləri sakinlərinin bölgəni tərk etməsi ilə onların məskən və torpaqlarını gürcü köçkünləri tutmuş, bu isə konfliktogen şərait doğurmuşdu. Azərbaycanın Ziraət Nazirliyinin arayışında deyildiyi kimi, «bu gedişi (rusların getməsi nəzərdə tutulurdu - Ş.R.) qəti hesab edən yerli əhali (Qabaqçöl camaatı - Ş.R.) təbii olaraq güman edirdi ki, keçmişin səhvlərini düzəltmək və Car-Balakən vilayəti hüdudlarında tarixən təşəkkül tapmış torpaq istifadəsini bərpa etmək mümkün olacaq. Lakin bu gözləmələr özünü doğrultmadı və çıxıb getmiş rus məskunlarının əvəzinə gürcülər və imeretinlər gəldilər, çünki əvvəlki Car-Balakən vilayətinin bu hissəsi Gürcüstan ərazisinə aid edilmişdir». 38 Bənzər vəziyyət Şirək düzündə - Alazanyanı vadidə də yaranmışdı: 1884-cü ilin 29 iyun qanununa əsasən istifadə olunan hər desyatinə görə mahalın xatırlanan 21 kəndi müəyyən vergi ödəyirdi ki, 1918-1919-cu ilin qışında gürcü hökuməti onun ölçüsünü 15 dəfə qaldırmışdı. Zaqatala kəndliləri üçün yeni vergi stavkası çox yüksək olduğundan, 1919-cu ilin payızına doğru onların Gürcüstan dövlət xəzinəsinə 1 milyon 845 min manat məbləğində borcu yığılmışdı. Bu borcu bəhanə gətirən gürcü hakimiyyəti zaqatalalıların həmin torpaqlardan, ələlxüsus da otlaqlardan istifadəsinə maneələr yaradırdı: əsl məqsəd - həmin ərazinin iqtisadi cəhətdən mənimsənilməsi idi və buna görə də oraya güclü surətdə maldar- tuşinlər köçürülürdü. 39 Bir daha vurğulamaq istərdik ki, imperiyanın unifikasiyaedici struktur kimi aradan qalxması bir növ münaqişədə katalizator rolunu oynamışdı. Məsələn, əgər qabaqçöllülər və balakənlilər, qeyd etdiyimiz kimi, hətta rus köçkünlərinin gəlişindən sonra da müəyyən ödəniş əvəzinə Çiaur meşəsindən sərbəst istifadə edə bilirdilərsə, Gürcustan Respublikasının meydana çıxması ilə, xüsusən də 1918-ci ilin sonlarına doğru, onlarm bu imkanı xeyli məhdudlaşdırılmışdı. Gürcüstan Xarici İşlər Nazirliyinin 1919-cu ilin yanvarında Azərbaycan diplomatik 78 nümayəndəliyinə ünvanladığı təliqəsində deyilirdi: «Madam ki, Balakən kəndi Zaqatala meşəbəyiliyinin külli miqdarda ağac oduncaq verə biləcək geniş Balakən meşə məntəqəsinin yaxınlığında yerləşir, Laqodex meşəbəyiliyinin Çiaur məntəqəsi isə meşə qırma və ağac buraxma nəticəsində xeyli seyrəlmişdir, onda Balakən meşə məntəqəsi qabaqçöllülərin də ağac-oduncağa olan ehtiyacını təmin edə bilər». 40 Təliqədə belə bir faktı xatırlamaq unudulurdu ki, Çiaur meşəsinin seyrəlməsi məhz gəlmə gürcülərin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsi idi: bu minvalla onlar əkinəyararlı torpaqlar əldə etmək istəyirdilər. 41 Gürcü hakimiyyət orqanlarının qeyd olunan əməlləri nəticəsində artıq 1918-ci ilin payızından etibarən Zaqatala vilayəti ilə Sığnaq qəzasının sərhəd zolağında qətl və qarətlərlə müşayiət olunan toqquşmalar xeyli artmışdı. İxtilafın eskalasiyasının, yəni sonrakı kəskinləşməsinin qarşısını almağa yönəlmiş ilk əməli cəhdi Zaqatala valisi Əliyar bəy Haşımbəyov edir: onun təşəbbüsü ilə 1918-ci ilin noyabrın 8-də Qabaqçöl kəndində Sığnaq qəza hakimiyyət orqanlarının iştirakı ilə iclas keçirilir. 42 İclasda Haşımbəyovun səsləndirdiyi dəlil və mülahizələr Zaqatala sakinlərinin Çiaur meşə məntəqəsinə olan hüquqlarını əsaslandırmalı idi. Bu mülahizələr, əslində Azərbaycan tərəfinin bu ixtilafda gözlədiyi arqumentasiyanı yığcam halda ifadə edirdi: «1) Çiaur meşəliyi qədim zamanlardan rus hökmranlığına qədər bizim sakinlərə məxsus idi; 2) Bu meşələrdən rus hakimiyyəti xəzinə meşəbəyiliyi təşkil etmişdi; ondan həm Sığnaq qəzası, həm də Zaqatala dairəsi sakinləri istifadə edirdilər; 3) Rus hakimiyyətinin məhv edilməsi ilə meşə məkanları... Gürcüstan və Azərbaycan arasında... sanki neytral zolaq olaraq qalmaqdadır; 4) Sözügedən halda rus hökmranlığı zamanında Sığnaq qəzası ilə Zaqatala dairəsi arasında bərqərar edilmiş sərhəd, Çiaur meşələrinin hansı dövlətə mənsubluğu məsələsinin həllində vacib əhəmiyyətə malik ola bilməz; 5) Bizim sakinlərimizin meşədən istifadə etmələrinə yasaq qoyulması yolverilməz zorakılıqdır və onların mühüm həyati maraqlarının pozulması deməkdir...» Haşımbəyov mülahizələrini irəli sürərkən, bir önəmli fakta istinad edirdi: 1885-ci ildə mərzləmə həyata keçirilərkən, Qafqaz canişinliyi yanında Əkinçilik və Dövlət Əmlakı idarəsinin planlarında Çiaur meşəsi «inzibati mübahisə» kimi işarələnmişdi, yəni onun, hansı inzibati vahidə mənsubluğu sual altına alınmışdı. İclasda Haşımbəyov yetərincə kompromis xarakterli təklifini irəli sürür: Gürcüstan və Azərbaycan arasında son və qəti sərhəd bərqərar edilənədək Çiaur meşəliyindən Zaqatala sakinlərinə istifadə etməyə icazə verilməli, bu zaman istifadə üçün ödənişdən yığılacaq məbləğ iki dövlət arasında bölünməlidir. İclasda iştirak edən gürcü təmsilçiləri Zaqatala valisinin gətirdiyi dəlillərlə müəyyən mənada razılaşaraq, Çiaur meşəbəyisi ilə məsləhətləşmələrdən sonra, məsələyə dair birgə müşavirə təşkil etməyə söz verdilər. Lakin nəzərdə tutulan müşavirə gürcü tərəfinin ona maraq göstərməməsi üzündən baş tutmadı. Sığnaq qəza komissarı Zaqatala valisinə 1918-ci ilin 31 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|