Anab L m dali

 
 
164 
“sözleşme  istiaresi,  eylemde  bulunmak  için  değer  temelli  nedenler  belirlemeye 
elverişlidir”
461
  diyerek  sözleşmeciliğin,  değerleri  dışlayan  bir  inanç  ahlâkı  getirdiğini 
kabul  etmez.  Oysa  sözleşmecilik,  ahlâka  dair  kesin  inançlar  kurmaya  çalışan,  ahlâkî 
olguların varlığını kabul eden, –dır’lı bir ahlâktır. 
Kısmî  ve  tam  deontolojinin  gerekçelendirmeye  farklı  bakması,  liberal 
gelenekteki  iddialarını  da  farklılaştırmıştır.  Locke,  klasik  liberalizmin  köklerini 
bulduğumuz  düşünürdür.  Nozick  de  kökleri  klasik  liberalizme  uzanan  ve  günümüzde 
liberteryen  olarak  tanımlanan  bir  akımın  düşünürüdür.  O,  devletin  sınırlandırılmasını 
savunmuş ve özellikle de refah devleti düşüncesine karşı durmuştur; tam deontoloji ise 
bireysel  özgürlük  ve  hakların  ancak  ekonomik  eşitlik  ve  refah  devleti  ile  mümkün 
olabileceğini  savunan  sosyal  demokrasiye  yakın  bir  liberal  görüşü  savunur.  Ancak  iki 
görüş de ahlâkî gerekçelendirmede sözleşme istiaresine başvurur. 
Ahlâkî ve siyasî düşüncede sözleşme istiaresinin önemli bir yeri vardır. Jean-
Jacques  Rousseau  (1712–1778)  ve  Jürgen  Habermas  (d.  1929)  gibi  bazı  liberal 
geleneğin  dışında  sözleşmeci  düşünürler  de  vardır.  Ancak  liberaller,  sözleşmeciliği 
ahlâkî  bir  gerekçelendirme  olarak  gördüler.  Kısmî  ve  tam  deontoloji  içindeki 
düşünürlerin  bir  kısmı,  sözleşme  istiaresini  kullanırken  bir  kısmı  kullanmadı.  Örneğin 
Kant  ve  Sandel,  bunu  kullanmadılar;  fakat  sözleşme  düşüncesi  onların  fikriyatı  ile 
tamamen uygunluk arz eder; bir sözleşme fikri üzerinden onları anlamak mümkündür.  
7. Sonuççu Gerekçelendirme 
Sonuççuluk  (consequentialism),  bir  eylemin  ahlâkî  değerini  bu  eylemin 
sonucunda elde edilecek şeyde arar. Ahlâk, bu düşüncede bir amaç-araç ilişkisi üzerine 
kurulmuştur; ahlâkî eylem, bazı amaçları gerçekleştirmenin aracı olarak düşünülür.
462
 
Anderson,  bir  ahlâk  anlayışına  sonuççu  diyebilmek  için  onun  şu  üç  özelliği 
taşıması gerektiğini söyler. Öncelikle sonuççu ahlâk, aslî değeri (en yüksek iyiyi, y.z.) 
en  yüksek seviyeye  çıkarmayı  nihaî  amaç  kabul  eder.  kincisi,  ancak  meydana  gelmiş 
bir olayda aslî değerden bahsedilebilir. Sonuççuluk, gerçekleşmiş bir eylemin (state of 
affairs)  değerini  şahısların,  (hırsızlık  yapmak  gibi  soyut)  eylemlerin,  güdülerin, 
normların,  tecrübelerin,  karakter  durumlarının  veya  diğer  başka  bir  şeyin  değerine 
bağlamaz.  Üçüncüsü,  sonuççuluk  eylem,  kural  ve  pratikleri  yalnız  sonuçları açısından 
değerli bulur; yani onlar, en iyi şekilde eyleme dönüştüklerinde değerli olur.
463
  
                                                 
461
  
Age.
, s. 19. 
462
  
Anderson, Value in Ethics and Economics, s. 30. 
463
  
Age.
, s. 31. 

---

 
 
165 
Sonuççuluk,  deontolojilerden  farklı  olarak  ahlâkı  bir  takım  inançlarda, 
kurallarda, durumlarda, niyetlerde ve maximlerde aramaz; o, ahlâkı eylemlerde arar. Bir 
ş
eye  değer  yüklemekle  o  şeyi  inançlarımız,  yargılarımız,  eylemlerimiz  veya 
tercihlerimiz için kural koyan şey yapmış oluruz. Bir şeye kendinde değer (aslî değer) 
yüklemek, o şeyi başka bir şeyin kuralı yapmaktır; kendisi başka bir şeye bağlı olarak 
kural  koyucu  değildir.  O,  kural  koyuculuğunu  kendinden  alır.  Sonuççuluk,  en  yüksek 
refah,  en  yüksek  haz/mutluluk,  en  yüksek  arzu  gibi  şeyleri  gerçekleştirmenin  zorunlu 
ş
artı olan olgu durumlarını (states of affairs) doğrudan eylemlerin, davranış kurallarının, 
tercihlerin,  arzuların  veya  güdülerin  kuralı  yapar.  Deontolojiye  göre  ahlâkîlik, 
eylemlerimizde  ortaya  çıkmaz;  o,  istememizde,  niyetimizde,  bilincimizde  veya 
irademizde  ortaya  çıkar.  Başka  ifadeyle  ahlâk  yasaları,  eylemlerimizin  değil 
istememizin/irademizin yasalarıdır.  yiyi istemekten daha büyük bir ahlâkî ilke yoktur. 
Örneğin,  Kant’a  göre  boğulan  bir  adamı  kurtarmak  için  değil  şartsız  olarak  vazife 
duygusuyla  (daha  doğrusu  bilinciyle)  bu  kişinin  yardımına  koşulması  ahlâkîdir.  Tikel 
bir  eylem  veya  bu  eylemin  sonucu,  onun  ahlâkîliğini  göstermez;  aksine,  sırf 
kahramanlık  duygusuyla  bir  kimse,  boğulan  bir  kişiyi  kurtarmış  olsa,  Kant  açısından 
bunun ahlâkî olduğu söylenemeyecektir. Ancak ödev duygusuyla buna kalkışılırsa, kişi 
kurtarılamasa dahi eylem ahlâkîdir.
464
 
Sonuççu  teorilerde  ahlâkî  normlar,  eylemlerden  bağımsız  olarak  düşünülmez; 
onlar,  tek  tek  eylemlerden  hemen  önce  gelir.  Yani  ahlâkın  kendisi,  mutluluğa 
indirgendiği  için  objektif  olmasına  rağmen  ahlâk  normları  mevcut  şartlardan, 
tecrübelerden  çıkarıldığı  için  sübjektiftir.  Her  eylemin  bir  normu  vardır.  Çünkü  her 
eylem, bir amaç için yapıldığına göre, hipotetiktir (şartlı). O halde her yeni durum/şart, 
yeni  bir  kararı/normu  gerektirecektir.  Bu,  statik  bir  yasaya  uygun  eylemde  bulunmak 
yerine  amaçları gözetecek  tarzda eyleme  uygun  bir  yasa  koymaktır.  Örneğin  hırsızlık, 
başkasına ait olan bir şeyi, sahibinin izni olmadan almak şeklinde tanımlanır. Eğer biz, 
ahlâkın  amacını  başkalarına  zarar  vermekten  kaçınmak  ve  böyle  bir  duruma  da  engel 
olmak şeklinde  koyarsak,  bir  kişinin  başkalarına zarar  vermek  için  kullandığı  bir darp 
aletini, sahibinden izinsiz olarak almasını, hırsızlık olarak tanımlamayabiliriz. Böyle bir 
tikel  durumla  karşılaştığımızı  varsayarsak  eylemin  normu,  “sopayı  sahibinden  izinsiz 
almak”tır. 
Burada  anlaşılacağı  gibi  normlar  kesin,  kuşatıcı  yargılar  olarak  değil 
düzenleyici,  değişken  kurallar  olarak  karşımıza  çıkar.  Sonuççu  teoriler,  ahlâkî 
eylemlerin  evrensel  olamayacağını;  çünkü  onların  bir  amaç  için  yapıldığını  kabul 
                                                 
464
  
Kant, Ahlâk Metafiziği, ss. 8, 9, 12. 

---