Anab L m dali
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
166 ederler. Ahlâk bir araçtır; günlük hayatın ihtiyaçlarından, insanî beklentilerden veya tarihî tecrübelerimizden bağımsız bir ahlâkî değer alanı kabul edilmez. Buna bağlı olarak da ahlâk yasalarının genel-geçerliği (evrenselliği) yoktur. Onlar, amaca göre bir vasıf, bir biçim alırlar. Sonuççuluğun temelinde, ahlâkî değerlerin eş-ölçülebilirliği yatar. Değerler, birbiriyle mukayese edilebilir; onların birbiriyle çatışması durumunda biri diğerine tercih edilebilir. “Yalan söylemek, kötüdür.” “Başkalarını üzmek, kötüdür.” Bu iki durum çatıştığında şartlara göre biri diğerine tercih edilebilir. Bu açıdan sonuççu teoriler duruma-bağlı teorilerdir. Deontolojide ise ahlâkî inançlar eş-ölçülmezdir. Kant’ın ifadesi ile her ahlâk kuralı, özerktir; biri diğeri ile mukayese edilemez; birini diğerine tercih edemeyiz. 465 Ahlâkî inançlar kesindir (kategorik). Kant, özerkliği şöyle görür. nsan, istemenin/iradenin biçimine bağlı kalmak şartıyla ahlâk yasalarını kendisi koyar. rade etmenin biçimi, kendisi için irade etmeyi yani duygulara, dürtülere ve eğilimlere göre irade etmeyi değil sırf akıl sahibi insanların birbirleriyle ilişkilerine göre irade etmeyi gerektirir. Bu ilişkide, her irade bir yasa koymadır. Bu şekilde irade etmenin kendisi bir amaç olur. rade etme koşulsuzdur; hiçbir ilgiye dayanmaz. O, hiçbir ilgiye dayanmadan ahlâk yasasını kendisi belirliyorsa o halde irade etmenin özerkliği vardır. Böyle bir irade, ahlâk kurallarının azamîleştirilmiş bir şekilde ortaya çıkmasına neden olur. Kant buna “iradenin/istemenin özerkliği” adını verir. 466 radenin özerkliğinden çıkan ahlâk yargıları, geldiği yer gibi özerktir. Sonuççuluk, bir kural tespitinden ziyade bir eylemin olası sonuçlarını düşünmeyi gerektirir. Bir sonuççu, “yaşlılara yardım etmelisin” kuralının biçimi ile yetinmez; onun içeriği üzerine de düşünmek ister ve muhtemelen hemen şu soruyu sorar: “Hırsızlık yapmak isteyen bir yaşlıya da yardım etmeli miyim?” Sonuççu açısından yaşlılara yardım etmek, özerk bir ahlâk kuralı değildir. Sonuççu, bu kuralı hırsızlık yapma ile mukayese etmek ister. Kuralın sadece biçimi ile yetinmek, insanı yanlışa götürür. O zaman sonuççuluk içerikli bir ahlâktır. Tek tür bir sonuççuluktan bahsetmek mümkün değildir. Eski çağlardan günümüze birçok sonuççu teori ortaya çıkmıştır. Aristoteles’in eudomonizmi, Epikür’ün veya Aristippus’un hazcılığı, Hobbes ve Mandeville’in egoizmi, William James’in pragmatizmi önde gelen sonuççu teorilerdir. Ancak liberalizm açısından en önemli sonuççu teori, faydacılıktır. Liberal tezleri sonuççu yöntemlerle savunan düşünürlerin hemen hepsi, faydacı olarak nitelenir. Ancak faydacılıktan daha önce ortaya çıkmış olan 465 Kant, age., ss. 57-8. 466 Age. , ss. 50, 52, 57, 63. 167 Hume ve Smith’in yaklaşımları, liberal düşünce içinde önemli bir yere sahiptir. Onları, zihin durumları açısından ele aldığımızda faydacı olarak nitelemek zor değildir; fakat geriye yönelik bir isimlendirme yapmak yerine aradaki farkları da çağrıştıracak şekilde onların yaklaşımına, Smith’in dediği gibi, “ahlâkî duygu/duyu teorisi” demek uygundur. Bu anlamda liberal düşünce içinde liberal ilkeler için sonuççu bir gerekçelendirmeye başvuran iki önemli yaklaşımdan bahsedilebilir: ahlâkî duygu teorisi ve faydacılık. Daha önce de belirttiğimiz gibi sonuççuluk veya duygu teorileri, ahlâkı bireysel talep ve beklentiler üzerine inşa eder. Bu yaklaşıma yapılan en temel itirazlardan biri, bireysel beklentileri gözeten bir yaklaşımın nasıl ahlâkî olabileceğidir. Sonuççular, herkesin kabul edeceği bir takım ahlâkî beklentilere dayanan bir ahlâk anlayışının mümkün olduğunu veya en azından herkesin rağbet ettiği ve tüm ahlâkî nedenlerin kendisine bağlı olduğu bir nedene dayanan bir anlayışın mümkün olduğunu kabul eder. 467 Sonuççuların bu konudaki yaklaşımlarını bir yöntem olarak ortaya koymak mümkündür. Hem ahlâkî duygucular hem de faydacılar, bazı ahlâkî duygular tespit etmeye çalışırlar ve bencil (egoist) bir sonuççuluktan ziyade diğerkâm (altruist) bir yaklaşıma yönelirler. Ancak faydacılıkla ahlâkî duygu arasında önemli bir ayrıma dikkat çekerek onlar üzerinde düşünmekte yarar vardır. Ahlâkî duygu teorisi, faydacılıktan farklı olarak geleneğin de ahlâkî kuralların belirlenmesinde kısmî bir etkisinin olduğunu kabul eder. 468 a. Ahlâkî Duygu Teorisi lk nedenleri duygusal olan bir ahlâk nasıl mümkün olur? Liberal sonuççuluk, hazzı elde etme ve/veya acıdan kaçınmayı ahlâkın genel bir amacı olarak kabul etme noktasında uzlaşırlar. 469 Ancak ahlâka hazzı elde etme ve acıdan kaçınma şeklinde bir amaç yükleme, liberalizmin tarihinin çok daha gerilerine dayanır. Antik Yunan’da Epiküros (341–270) ve Aristippus (435–366) gibi düşünürler, hazzı elde etmeyi ve acıdan kaçınmayı ahlâkın amacı saydılar. Buna benzer düşünceler, daha sonraları da çoğu düşünür tarafından kabul gördü. Ancak hazzın niteliği ve niceliği; toplumsallığı ve bireyselliği gibi tartışmalar, her zaman var oldu. Fakat ortak bir şekilde sonuççu yaklaşımlar, ahlâkın ilk nedenlerini insan duygusunda aradılar; ama hiçbir zaman 467 Harman, age., s. xii, 55. Harman, her ne kadar sonuççu gelenek içinde yer alsa da buna “naif görüş” adını verir ve bunu eleştirir. O, faydacılığa bazı sözleşmeci unsurlar katmayı dener. Harman’a göre bazı ahlâk yargıları, sözleşmeden çıkarılır; ama hepsi değil. Bkz. Harman, age., s. 3. 468 Bu konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. Hasan Yücel Başdemir, “ skoç Aydınlanma Etiği: Hutcheson Hume ve Smith”, Liberal Düşünce Dergisi, sayı 27, 2005. 4 4 6 6 9 9 Harman, age., s. 202. Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|