Anab L m dali

 
 
168 
mutabık bir söylemleri olmadı. 
Burada temel sorunlardan biri, toplum ve birey arasındaki ilişkinin doğası idi. 
Kendi  hazlarımızın  başkalarının  hazları  ile  nasıl  bir  ilişkisi  olacaktır?  Değer 
düşüncesinde buna bencillik-diğerkâmlık sorunu adı verilir. Bu, doğrudan deontolojiye 
ait  bir  sorun  değildir;  çünkü  deontoloji,  ahlâkta  bireyselliği  baştan  elemiştir.  Buna 
rağmen  Kant  başta  olmak  üzere  birçok  deontoloji  düşünürü,  sistemlerinin  diğerkâm 
olduğunu  ileri  sürer.  Bu  bir  hatadır.  nanca  dayalı  bir  anlayış,  kendini  başkalarının 
yerine koyma gibi duygusal bir anlamı ifade eden diğerkâmlıkla uyuşmaz.  
Ahlâkî  duygu teorisi,  diğerkâm  bir  ahlâkî  anlayış  getirir.  Haddizatında Hume 
ve Smith’in itirazları, Mandeville’in önerdiği bencil piyasa ahlâkına idi. Ona göre ahlâk 
bozukluğu  sanıldığı  kadar  kötü  değildi  ve  hatta  bireysel  menfaati  önemsemenin 
herkesin  kendi  menfaatini  korumasını  ve  bunun  da  âdil  bir  toplum  oluşmasını 
sağlayacağını  savundu.  Kişisel  ahlâk  bozukluğu,  kamu  menfaatine  yol  açar.
470
 
Öncelikle  Hume,  bu  tür  yaklaşımları  kınadı  ve  eksik  buldu.  O,  ahlâkın  sadece  bencil 
duygularda  aranmasını  eleştirdi.  Bizde  bir  takım  duygular  da  vardır  ki  onları  tatmin 
ettiğimizde  de  mutlu  oluruz.  Bunlar,  kendimize  değil  hemcinslerimize  karşı 
duygularımızdır. Smith, Hume’un fikirlerinin sistemleşmesine en büyük katkıyı yaptı ve 
bu  gerekçelendirme  yöntemine  “ahlâkî  duygu  teorisi”  adını  verdi.  Ayrıca  bu 
gerekçelendirme  tarzının  temel  terimlerini  açıkça  ortaya  koydu.  Bu  terimlerin  en 
önemlileri, “sempati” (sympathy) ve tarafsız gözlemci (impartial spectator) idi.
471
 
Ahlâkî duygu teorisi, “ahlâkî nitelikler” sorunu ile ilgilenir. Sempati ve tarafsız 
gözlemci terimleri, ahlâkî nitelikleri anlamanın bir yolu olarak görülür. Bu düşüncenin 
modern  takipçileri  olan  David  Wiggins,  John  McDowell  ve  Thomas  L.  Carson  gibi 
düşünürler,  ahlâkî  nitelikleri  renkler  gibi  ikincil  nitelikler  olarak  gördüler.  Onlar  buna 
“ideal  gözlem  teorisi”  adını  verdiler.  Renklerle  ahlâkî  nitelikler  arasındaki  benzetme, 
Hume’a kadar geri gider. Renk teorisine göre renklerle ilgili olgular, ideal ışık altında 
normal gözlemcilerin tepkileri ile ilgili olgulardır. Zira kırmızı bir obje, iyi ışık altında 
normal  gözlemcilere  kırmızı  görünmesi  nedeniyle  kırmızıdır.  Aynı  şekilde  Hume’a 
göre,  erdemsiz  (kötü)  bir  eylem,  ideal  şartlar  altında  normal  bir  (tarafsız)  gözlemciyi 
memnun  edememesi  nedeniyle  yanlıştır.
472
  Aynı  şekilde  ahlâk,  tarafsız  gözlemcilerin 
eylemleri  algılamaları  ve  bu  eylemler  karşısında  takındıkları  tavırla  ilgilidir. 
Gözlemcilerin bu algılamalarından bağımsız bir ahlâkî yargı düşünülemez. Bu durumda 
                                                 
470
  
Beauchamp, agm., s. 20. 
471
  
Smith, age., ss. 9-13. 
472
  
Harman, age., s. 182. 

---

 
 
169 
ahlâkî  failin  ve  tarafsız  gözlemcinin  nitelikleri,  onların  birbirleriyle  olan  ilişkilerini 
sağlayan  unsur  ve  genel  alışkanlıkların;  yani  geleneğin  bu durum  üzerideki etkisi  gibi 
sorunlar ortaya çıkmaktadır. 
Ahlâkî  bir  kararın  iyi  ya  da kötü  olması,  tarafsız  gözlemcinin  ona  nasıl  tepki 
vereceğine bağlıdır. Bizde bulunan bir takım ahlâkî nitelikler, faille gözlemci arasında 
ahlâkî  bir  ilişkinin  kurulmasını  sağlar.  Bu  ilişki,  bizde  bulunan  ahlâkî  bir  özellikle 
sağlanır:  sempati.  Tıpkı  gözümüzün  ışığı  algılaması  gibi  bir  gözlemci,  sempati 
sayesinde  başkalarının  haz  ve  acısını  hisseder.  Ahlâkın  amacı  hazzı  elde  etmek  ve 
acıdan  kaçınmaktır.  Hume’a  göre  bizler,  başkalarını  mutlu  eden  ve  onların 
mutsuzluklarını azaltan tercihlerle mutluyuz. Bizi mutsuz yapan şey de yine başkalarını 
da  mutsuz  yapan  tercihlerdir.  Fakat  Hume,  başka  etkenlerin  de  bu  tepkileri 
etkileyeceğini  düşünür:  farklı  çağrışımlar,  psikolojik  genellemeler,  alışkanlıklar  ve 
gelenek.
473
 
Smith de ahlâkî yargıların tarafsız bir gözlemcinin duygudaşlığına (sympathy) 
dayandığını  kabul  eder.  Smith,  insanoğlunun  ahlâkî  davranışa  sevk  edici  sempati  ve 
dostluk  hissini  içinde  barındıran  “orijinal  bir  dürtü”ye  sahip  olduğunu  iddia  etti; 
bununla  ilgili  olarak  şöyle  yazdı:  “Biz  bu  dürtüden,  onu  tecrübe  etme  hazzı  dışında 
hiçbir şey bekleyemeyiz.” Biz başkalarının sempatisine ihtiyaç duyduğumuz için, onlara 
sempati  duyarız;  bu  yüzden  başkaları  hakkında  tarafsız  seyirciler/gözlemciler  gibi 
hüküm vermeye çalışırız; onlar da bizim için aynı şeyi yaparlar. Sempatinin mahiyeti ne 
olursa  olsun,  kendi  başına  ahlâk  kurallarını  ortaya  çıkaramaz.  Davranış  kuralları, 
yalnızca başkaları ile birlikte hareket etme tecrübesinin bir sonucu olabilir. Bu tecrübe, 
iki  diğer  iç  dürtüden  çıkmıştır.  Biri,  ‘bizimle  birlikte  rahimden  gelen  ve  mezara 
girinceye kadar asla bizi terk etmeyecek olan, durumumuzun daha iyi olmasını isteme’, 
diğeri ise ‘bir şeyi diğer bir şeyle değiştirme (mübadele) eğilimi’dir.”
474
 
Sempati,  bizim  sahip  olduğumuz  en  temel  ahlâkî  özelliktir.  Diğer  taraftan 
ahlâkın amacı, “hazzı elde etmek ve acıdan kaçınmaktır”. Böyle bir amaç, bizim hazzı 
en çok istiyor olmamızdan ve acıyı hiç istemiyor olmamızdan çıkar. Ancak haz ve acı, 
ahlâkın  tek  başlarına  duyguları  olamaz.  Bizde  başka  ahlâkî  duygular  da  vardır.  Daha 
önce  Hume  ve  Smith’in  ahlâkî  duygularından  bahsetmiştim.  Tekrar  özetle  onlar, 
yardımseverliği,  hayırhahlığı  en  önemli  ahlâkî  duygulardan  biri  kabul  ederler.  O, 
başkalarına  karşı  ilgilerimizle  ilgilidir.  Hume,  ‘sempati’ye  dayanarak  yardımseverliği 
                                                 
4
4
7
7
3
3
  
Harman, age., s. 202. 
4
4
7
7
4
4
  
Suri Ratnapala, “Moral Capital and Commercial Society”, The Independent Review, cilt. VIII, sayı 
2, 2003, s. 224. 

---