Azərbaycan

103 
 
adambaĢına illik ġX-nin təqribən 125 ABġ dolları olduğunu qiymətləndirir. Real göstərici məlum olmasa 
da, görünür ki, EBM-in nəticələri vəziyyəti nəzərəçarpacaq dərəcədə aĢağı qiymətləndirir. Gələcək sorğular 
bu ölçmə məsələlərini nəzərə almalıdır. 
 
 
6.27
 
ŞX-nin  alt-kateqoriyalara  bölünməsi  faydalı  təsəvvürlər  yaradır.  6-54  və  6-5  saylı 
cədvəllər  kvintillər  və  Ģəhər/kənd  yerləri  üzrə  bölgünü  əks  etdirir.  Ümumi  ġX-lər  mütləq 
göstəricidə qeyri-yoxsullar arasında xeyli yüksəkdir. Bütün kvintillər üzrə dərmanlar cəmi ġX-nin 
dörddə  üçünü  təĢkil  edir.  Lakin  hər  bir  kvintilin  ümumi  ġX-lərin  bir  hissəsi  kimi,  yoxsulların 
dərman  alıĢlarının  daha  böyük  hissəsini  həkim  məsləhəti  olmadan  əczaxanadan  dərman 
preparatlarının  alınması  təĢkil  edir,  halbuki  qeyri-yoxsullar  dərmanları  ambulator  xidmətə 
müraciətlə  birlikdə  əldə  etməyə  meylli  olurlar.  Qeyri-yoxsullarla  müqayisədə,  yoxsullar  ümumi 
ġX-nin  daha  az  hissəsini  ambulator  xidmətə  sərf  edirlər.  Yoxsulların  özünümüalicə  meyli 
yuxarıda qeyd edilmiĢ maliyyə məhdudiyyətlərinin təcəssümüdür və keyfiyyətli tibbi məsləhətin 
olmaması  haqda  mühüm  narahatlıqlar  doğurur.  Stasionar  məsləhətlər  və  dərmanlar  istənilən 
kvintil  üzrə  ġX-lərin  ən  böyük  nisbətini  təĢkil  etmir,  lakin  faktlar  mövcuddur  ki,  stasionara 
xərclənən  vəsaitlərin  əhəmiyyətli  hissəsi  (təqribən  dörddə  biri)  xidmət  göstərənlərə  qeyri-rəsmi 
ödəniĢlərdən  ibarətdir.  Lakin  qeyri-rəsmi  ödəniĢlərin  dəqiq  fərqləndirilməsi  və  ölçülməsi  çətin 
olduğundan,  bu  nəticə  bir  qədər  ehtiyatla  Ģərh  edilməlidir.  Sonda  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ġX 
səviyyələrində məcburi köçkünlərlə ümumi əhali arasında cüzi fərq mövcuddur. 
 
Cədvəl 6-4 Ġstehlak kvintilləri üzrə ġX-nin tərkibi (ildə adambaĢına AZN) 
 
Ambulator 
məsləhət 
Ambulator 
dərmanlar 
Stasionar 
məsləhət 
Stasionar 
dərmanlar 
Dərmanlar 
(həkim məsləhəti 
olmadan) 
CƏMĠ 
1 
3.3 
14.3 
3.8 
3.1 
8.8 
33.2 
2 
8.8 
29.9 
6.1 
6.2 
11.2 
62.5 
3 
17.3 
49.1 
8.4 
8.0 
13.0 
95.7 
4 
27.8 
85.7 
11.5 
12.8 
26.2 
163.9 
5 
91.3 
217.0 
27.3 
32.8 
43.3 
411.7 
Cəmi 
29.7 
79.2 
11.4 
12.6 
20.5 
153.3 
Mənbə: YSQS, 2008-ci il 
 
Cədvəl 6-5 ġəxsi xərclərin Ģəhər-kənd xüsusiyyətləri 
 
Bakı 
Digər Ģəhərlər 
Kənd 
ġəxsi xərclər 
(ildə adambaĢına AZN) 
184.4 
143.8 
141.1 
Mənbə: YSQS, 2008-ci il 
 
6.28
 
Səhiyyəyə  şəxsi  nağd  ödənişlərin  qiymətləndirilməsinə  ümumi  yanaşma  onların  nə 
dərəcədə ―yoxsullaşma‖ya səbəb olmasından ibarətdir. Yəni, əgər ev təsərrüfatı (ġX-dən əvvəl) 
ölkə  üzrə  yoxsulluq  həddindən  yüksək  istehlak  xərclərinə  malikdirsə,  lakin  onların  (ġX-dən 
sonrakı)  ümumi  qeyri-səhiyyə  xərcləri  yoxsulluq  həddindən  aĢağıdırsa,  onlar  səhiyyə  üzrə  ġX 
səbəbindən yoxsulluğa düçar olmuĢ hesab edilə bilər. Bunun ġX-nin yoxsulluğa həqiqi təsirinin 
qiymətləndirilməsinin dəqiq üsulu olub-olmaması müzakirə mövzusudur və HaĢiyə 6.3-də baxılır. 
Ġndi  isə  Azərbaycanda  ġX  üzündən  yoxsulluğa  düçar  olmanın  Diaqram  6-9-da  əks  etdirilmiĢ 
qrafiki  təsvirinə  baxaq.  Ev  təsərrüfatları  üfüqi  ox  boyunca  ümumi  istehlak  üzrə  sıralanmıĢdır. 
ġaquli  "damcıyabənzər"  xətlər  səhiyyə  üzrə  ġX-ləri  əks  etdirir,  böyüklər  üçün  ekvivalentdə 
yoxsulluq həddi isə 86.3 AZN səviyyəsində üfüqi xətlə əks etdirilmiĢdir. Ev təsərrüfatının ümumi 

---

104 
 
istehlakı  onu  yoxsulluq  həddindən  yuxarıda  qərarlaĢdırır,  səhiyyə  üzrə  ġX-lər  isə  aĢağı  salırsa, 
sübut  etmək  olar  ki,  səhiyyə  xərcləri  səbəbindən  yoxsullaĢma  baĢ  vermiĢdir.  Baxmayaraq  ki, 
üfüqi  xətlərin  qalınlığı  yoxsullaĢma  səviyyəsini  ĢiĢirdə  bilər,  bu,  hər  halda,  tez-tez  baĢ  verən 
hadisədir. 
 
HaĢiyə 6.3: Səhiyyədə maliyyə müdafiəsinin ölçülməsi məsələləri  
 
Bu  bölmədə  yoxsullaĢmaya  səbəb  olan  və  faciəvi  Ģəxsi  nağd  səhiyyə  xərclərinin  müzakirəsi  daha 
diqqətli  müĢahidəni  təmin  edən  bir  neçə  məsələni  diqqətə  çatdırır.
a
  Bir  tərəfdən,  onlar  xəstəliyin  ev 
təsərrüfatlarına  dağıdıcı  təsirini  aşağı  qiymətləndirə  bilər.  Aydındır  ki,  onlar  sağlamlığa  dəyən  zərbədən 
(məsələn, iĢdən kənar vaxtda) yaranan gəlir itkilərinin səbəbi ola bilməz, bunun da bəzi kontekstlərdə tibbi 
xərclərin  birbaĢa  təsirindən  daha  əhəmiyyətli  olduğu  göstərilmiĢdi  (Qertler  və  Qruber,  2002-ci  il).  Lakin 
mübahisə  etmək  olar  ki,  bu,  təkcə  səhiyyənin  maliyyələĢməsinin  təĢkili  vasitəsilə  deyil,  həm  də  sosial 
müdafiə  sistemi  vasitəsilə  həll  edilməli  olan  bir  məsələdir.  Bundan  əlavə,  onun  tam  təhlili  Azərbaycanda 
hazırda  mövcud  olan  sorğu  alətlərindən  daha  mürəkkəb  olanlarını  tələb  edəcəkdir.  Ġkinci  səbəb  odur  ki, 
xidmət  nöqtəsindəki  yüksək  ġX  bütövlükdə  ailələri  zəruri  müalicəni  almamağa  vadar  edə  bilər,  hazırkı 
bölmədəki  məlumatlar  isə  bunu  əhatə  etmir.  Belə  bir  vəziyyət  həqiqətən  narahatlıq  doğursa  da  burada  o, 
maliyyə  müdafiəsini  səhiyyə  sisteminin  mühüm  vəzifəsi  hesab  etməkdənsə,  daha  yaxĢı  səhiyyə 
göstəricilərinə  nail  olmaq  vasitəsi  kimi  maliyyə  cəhətdən  çıxıĢa  aid  edilir  (yuxarıdakı  bölmədə  baxıldığı 
kimi). 
 
Digər  tərəfdən,  burada  müzakirə  edilən  yanaĢma  ġX-nin  dağıdıcı  təsirini  olduğundan  yüksək 
qiymətləndirə də bilər. Birincisi, o, ġX-nin könüllü olmadığını ehtimal edir. Əlbəttə, bəzi hallarda bu belə 
deyildir,  lakin  bunun  əksinin,  yəni  səhiyyə  xərclərinin  nəzərdə  tutulan  olmasının  fərz  edilməsi  həqiqətə 
daha az uyğun gəlir, beləliklə də birinci yanaĢma daha uyğun görünür. Ġkincisi və daha vacib olanı ondan 
ibarətdir ki, araĢdırma ev təsərrüfatlarının bu yüksək ġX-ni əslində necə ödəyə bildiyinə nəzər salmır. Biz 
fərz etmiĢik ki, ġX olmadığı təqdirdə ümumi istehlak eyni olardı, lakin ev təsərrüfatı ―daha yaxĢı‖ Ģeylərə 
pul xərcləyə bilərdi. Reallıqda ev təsərrüfatları yığımın, borcun aĢağı salınması, yaxud vəsaitlərin satılması 
kimi istehlakın tənzimlənməsinə  imkan verən bir neçə  mümkün uyğunlaĢma  mexanizmindən istifadə  edə 
bilər.  Burada  fərz  edilirdi  ki,  müəyyən  bir  dövrdə  xərc  aparan  xəstəlik  halı  eyni  dövrdə  ümumi  istehlaka 
dərhal və eyni dərəcədə təsir göstərir ki, bu,  əlbəttə, doğru  deyil. Lakin bunun tam təhlili xəstəlik  halları, 
səhiyyə  xərcləri  və  ev  təsərrüfatlarının  digər  qərarları  haqqında  hazırda  mövcud  olmayan  uzunmüddətli 
ətraflı  sorğuların  həyata  keçirilməsini  tələb  edəcəkdir.  UyğunlaĢma  mexanizmlərinin  sağlamlığa  dəyən 
zərbədən  sonra  buradakı  nəticələrin  əks  etdirdiyindən  ―daha  yumĢaq  enmə‖  imkanını  nəzərdə  tutmasına 
baxmayaraq, kömək üçün bu kanallardan istifadə edilməsi yenə də zamanlararası rifaha nəzərəçarpan mənfi 
təsir  göstərir  və  buna  görə  də  əhaliyə  maliyyə  müdafiəsini  real  olaraq  təmin  edəcək  düzgün  əvvəlcədən 
ödəniĢ  və  risk  bölgüsü  mexanizmlərinin  mövcudluğundan  daha  az  arzu  ediləndir.  Ümumiyyətlə,  maliyyə 
müdafiəsinin  ölçülməsinin  təkmil  metodlarının  olmamasına  baxmayaraq,  bu  bölmədə  istifadə  edilən 
yanaĢmalar  Azərbaycanda  səhiyyə  xərclərinin  yoxsulluğa  təsirinə  dair  xüsusilə  beynəlxalq  ölçülər 
kontekstində vacib anlayıĢları təmin edir. 
 
a. Buradakı müzakirədə Vaqstafa (2008) istinad edilmiĢdir. 
 
 
Diaqram 6-9 Səhiyyəyə çəkilən ġX-nin yoxsulluğa düçar olmağa təsiri 

---