E. M. Hacizadə

 
 
ci illə
ələri İnstitutu /Xartum - 1978-ci il/ vardır. Bundan əlavə bir sıra ofoşor zonalarda 
təsis 
də qlobal olmuşlar. Bəzən isti 
pulla
müsəlman 
əmiyyətlərinə müasir dünyada İslam hakimiyyətini təcəssüm etdirən aktiv maliyyə-siyasi 
kspansiya xarakterikdir. 
istemi bir sıra dövlətlərin 
tisa
un məqsədini Qərbin 
rinin ortalarına təsadüf edir. Məhz o, zamanlar qlobal İslam institutları: «İslam  İnkişaf 
Bankı», «Ərəb İqtisadi və Sosial İnkişaf Fondu» təşəkkül tapmışdır. İslam institutlarının təsisatı 
və onların sonrakı  fəaliyyəti isə beynəlxalq təsərrüfat münasibətlərinin yenidən qurulması 
uğrunda müsəlman hərəkatının çağdaş mərhələsinin təməlinə çevrilmişdir. Bu sırada ən mühüm 
təsisat olaraq isə  İslam Konfransı  Təşkilatı  fərqlənir.  İKT-nin üzvü olan dövlərin maliyyə-
iqtisadi inteqrasiyanın səhmana salınan mexanizmin ilki kimi isə  İİB digər təsisatların 
formalaşmasında detanator rolunu oynamışdır. İndi bu təsisatların sırasında İslam Texniki Peşə 
Təhsili və  Tədqiqatlar Mərkəzi /Dəkkə - 1977-ci il/, Statistik, İqtisadi və Sosial Tədqiqatlar 
Mərkəzi /Ankara - 1978-ci il/, İslam Ticarət Sənaye Ralatası /Kəraçi - 1978-ci il/ və Qarşılıqlı 
Sığorta Məsəl
olunan çoxsaylı  İslam investisiya şirkətləri də  fəaliyyət göstərirlər. Bütün bu təsisatlar 
müasir İslam maliyyəsinin özəklərinin və aparıcı qüvvəsini təşkil edirlər [127, 134]. 
 
Müvafiq təmayüllü təşkilatların yaradılması müsəlman dövlətlərinin maliyyə-təsərrüfat 
inteqrasiyasının işgüzar əsaslarını da ərsəyə yetirmiş, onların ayrı-ayrı komponentlərinin: ticarət 
bağlaşmaları sistemi, mənfəətin bölünməsi, birgə sahibkarlıq,  əmək münaqişələrinin 
tənzimlənməsi və bu və ya digər seqmentlərinin yeni elmi izahının verilməsini zərurətə 
çevirmişdir. 
İslam maliyyəsi müvafiq iqtisadi konsepsiyaya əsaslanaraq yeni sosial-iqtisadi quruluşun 
təməlini təşkil edən  İslamın rəvac verdiyi «əməklə  əldə olunan mülkiyyət» ideyasını irəli 
sürməklə dövlət, koperativ və xüsüsi bölmənin balanslaşdırılmış qarşılıqlı  fəaliyyət sistemi 
üzərində pərvəriş tapır. Bu maliyyə konsepsiyasında ənənəvi müsəlman vergiləri İslam iqtisadi 
sisteminin bir hissəsi elan olunur. Borc müamiləsi üzərində qadağa qalaraq iqtisadi həyatın 
tənzimləyicisi kimi faizsiz işləyən İslam bankları, o cümlədən vahid İslam İnkişaf Bankı təşəkkül 
tapır.  İlk cərgəyə kapitalı deyil, sahibkar keyfiyyətini çıxaran  İslam maliyyə-iqtisadi sistemi 
layihənin reallaşması zamanı mümkün zərərləri investorun üzərinə qoyaraq mənfəətin biznes 
tərəfdaşları arasında keyfiyyət müstəvisində bölüşdürür. 
İslam maliyyəsinin ilkin artım məqamları 1973-1974 və 1979-1980-cı illərdə  İslam 
ölkələrinin ticarət balansının neft eksportundan əldə olunan nəhəng müsbət saldosu hesabına 
təzahür etmişdir. Növbəti illərdə neft gəlirlərinin azalmasına baxmayaraq İslam maliyyəsinin 
ekspansiyası digər faktorlar üzərində intişar tapmışdır. Bu perspektiv ilk əvvəl  İslam 
prinsiplərinə  əsaslanan sosial-siyasi sistemlərin bərqərar olunmasına istinad etmiş, sonradan 
Ərəb neftdollarları  Qərb komponiyaların səhmlərinə, banklarının depozitlərinə çevrilməyə 
istiqamət götürmüşdür. Belə situasiyada Yaxın  Şərq ölkələri daha çox portfel investorlar 
qismində çıxış etmişlər. 
 
 
Dünyaya hakim kəsilən müasir ictimai-iqtisadi situasiya göstərir ki, maliyyələr 
korporasiyalar və banklardan çıxaraq ayrıca dövlətlər qismin
r adlanan fövqəlləşən belə kapitalın maliyyə gücünü dövlətlərin və hətta planetin bütöv bir 
regionunun maliyyə güvvəsi ilə fərqləndirilir. 
Müasir zamanda qlobal maliyyə özünün bir başa investisiya funksiyasından daha çox hərbi 
təyinatlıq funksionallıqa cəlb olunur. Yeni ortodoksal islamçılıq meylinə  də  ənənəvi 
c
e
 
İslam iqtisadi konsepsiyası  və onun yeni formalı maliyyə s
iq
di siyasətinin əsasını təşkil edir. Hazırda dövlət səviyyəsində İslamın iqtisadi prinsipləri bir 
neçə ölkədə həyata keçirilir. Bu sırada mütərqqi liderlik Malaziyaya məxsusdur. 
Ənənəvi müsəlman cəmiyyətləri Qərbin texnoloji gücünün iqtisadiyyatının və 
mədəniyyətinin müasir üstünlüyünə iki aspektdə cavab verirlər. 
Birincisi aspektdə müasir Qərb mədəniyyətinə adaptasiya olunmaqla məsafə fərqini aşaraq 
inkişafa nail olmaq. Bu istiqaməti İslamın trasformasiyası kimi xarakterizə etmək olar. 
İkinci aspekt isə fundomental və ya İslamçı mövqeylidir. Belə ki, on
 
163

---

 
 
mədə
urtuallaşma 
şərait
adi sferada ədalət prinsiplərin uca tutan 
İslam
unan yeni tipik bank sistemi formalaşmışdır. Bu bakların səciyyəvi 
üsüsiyyəti onunla bağlanılır ki, burada depozit cəlbetmə prosesi və faizli kreditvermə sistemi 
yoxd
63-cü ildə Mit Qəmr  şəhərində iqtisadçı  Əhməd  əl-Nəcər tərifindən 
erli 
niyyətinin mənimsəməklə deyil, öz inkişafını  İslam mədəniyyətinin dəyərləri  əsasında 
möhkəmlətməkdən ibarətdir. 
Ən müasir tarixi dövrdə  İslam ölkələri daha çox yüksək texnologiyalar sferasında 
genişlənən tədqiqatlara üstünlük verirlər. Müasir maliyyə qoyuluşları bu ölkələrdə birbaşa 
investisiyalar  şəbəkəsində mütərəqqi texnologiyalara, o cümlədən hərbi sferaya yönəlir.  İslam 
ölkələri iqtisadi azadlıqlarının təmin edilməsində öz hərbi qüdrətlərini artırmaqda da daha 
qətiyyətli görünürlər. Belə istiqamət isə  qısqanclıqlar hədəfinə çevrilir. Sadəcə olaraq 
Türkəiyənin müasirləşən texnoloji hərbi qüdrəti, Pakistanda nüvə silahının yaradılması sevdalı 
hisslər yaratmır. 
Müsəlman dünyasında  İslam maliyyəsinə arxalanan ETT-nin genişlənən vüsəti, digər 
tərəfdən informasiya texnologiyalarının inkişafı  həmən ölkələrdə müasir sivilizasiyanın yeni 
bucaq altında təşəkkülünü görüntülü edir. Bir sıra Qərb siyasətçiləri  İslami dünyagörüşün 
mühüm aspektlərindən olan cihad konsepsiyasının da informasiya texnolojiyaları  şəbəkəsində 
inkişaf tapdığını diqqətə  çəkirlər. Bu baxımdan onlar çağdaş qloballaşma və v
ində  İslam iqtisadi ekspansiyasının mühüm təzahürlərindən biri olaraq müasir elektoron 
cihadının /e-cihad/ kiber məkanda irəliləyişini misal çəkirlər. Müvafiq yanaşmada sirli məqamlar 
və ehtiyatlı  əsaslar istisna olunmur. Təsəadüfü deyildir ki, informasiya texnologiyalarının  ən 
yüksək inkişaf templərinə mənsub 10 ölkənin 6-sını Yaxın Şərq dövlətləri təşkil edirlər. BƏƏ isə 
bu siyahıda yalnız Çindən geri qalaraq ikinci yerdə  qərar tutur. Görumdüyü kimi İslam 
maliyyəsinin virtual cihad funksiyasını yerinə yetirmək və  şəriət qanunlarının bu prosesə 
qoşulması imkanları yüksəlir [127]. 
 
 
9.4. İslam banklari yeni tərəqqi müstəvisində 
 
İslama sosialist sisteminin eqalitarizmi /fransızca bərabərlik - kiçik burcua utopiyası/ 
yaddır, fərdin işküzar uğuru isə salamlanır və mükafatlandırılır.  İslam maliyyəsi və onun 
konfessial bank sistemi məhz bu cəhəti ilə fərqlənir. İqtis
 biznesinin təşkili formaca müştərək sahibkar partnyorluğa istinad edir. Bu çevrədə İslam 
bank sistemi aparıcı mövqedə dayanaraq biznes işinə  və  səmərəli sahibkar fəaliyyətə  tənzim 
verir. 
İslam ideyalarına əsaslanan prinsiplər əsasında işləyən ilk tipik banklar ötən əsrin 60-70-
ci illərində ABŞ-da təşəkkül tapmış və sürətlə İslam iqtisadiyyatlı dövlətlərinə: öncə Misir, sonra 
isə Yaxın Şərq və digər Asiya məmləkətlərinə keçid edərək coğrafiyasını genişləndirmişlər. 
 
Ərəb monarxiyasının bərqərar olduğu ölkələrdə neftdolları bazası əsasında dünya maliyyə 
əkanına inteqrasiya ol
m
x
ur. Bu reallıq sərvətin şəxsi əmək, sahibkar səylər və irsi keçidlə əldə olunan İslamın etik 
normalarından irəli gəlir. Oxşar təzahürülü proses qismən Yapon bank sistemində də mövcudur. 
Belə ki, ölkənin Milli Bankı kommersiya banklarını sıfır faiz altında refinansə edir. Lakin bu heç 
də İslam bankinqi ilə tam üst-üstə düşmür. 
Müsəlman aləmində  şəriət prinsiplərinin bank işində geniş  tətbiq məkanı olaraq Misir 
dövləti fərqlənmişdir. Ötən  əsrin 60-cı illərində bu ölkədəki mövcud recim ictimai-iqtisadi 
həyatın bütün sferalarında İslam funtomentalizminin bərqərar olunması təşəbbüsləri və səyləri ilə 
çıxış etmişdir. Burada 19
y
əhalinin xidmət göstərən ilk tipik İslam bankı  «Mit Qəmr Benk» yaradılmışdır. Bank 
istifadəçilərə üç növ hesabda - əmanət, investesiya və  zəkat formasında xidmətlər təklif 
olunmuşdur.  Əmanət qoyluşları faizsiz prinsipdə - tələbin istənilən anında məhdudiyyətsiz 
qaytarılmasını şərtləndirmiş, investesiya hesabından reallaşmalar mənfəət və zərərin pay bölgüsü 
şərtliliyinə  əsalanmışdır. Zəkat gəlirləri isə yoxsul və  məzlumlar arasında bölüşdürülmüşdür. 
Belə təmayüllü bankın isə öz növbəsində kommersiya maraqlarına deyil, sosial məqsədləri hədəf 
 
164

---