E. M. Hacizadə

 
 
seçən prinsiplərə xidmət etdiyi aydın görünür. 
«Mit Qəmr Benk»la eyni zamanda - Asiya qitəsində, 1963-cü ildə konstituasiyalı olaraq 
özünü  İslam ölkəsi elan etmiş Malaziyada da müvafiq tipik İslam bankı prezentasiyadan 
keçmişdir. 1973-cü ildə Fillipində də İslam bankı təsis olunmuşdur. 
sisteminin dünyəviliyi 1973-cü ildə möhtəşəm İslam İnkişaf Bankının təsisinə 
rəvac
anklarının  əsas  əməliyyatlar sistemində geniş formalarına 
şağıdakılar aid edilir: 
I.Müşarəkə - /ərəçbcə - şəriklilik/ şəriklilik, yoldaşlıq, layihənin bank və sahibkarla bircə 
i mənfəətin bölgüsündə paylar, səylər, 
bacarıq keyfiyyətləri miqyasında təzahür edir. Zərər isə  iştirakçılar arasında maliyyələ 
zamanda etibar edən və zamin olan ikili funksiya daşayır.  İnvestisiyalaşan vəsait azad 
  əsas 
prinsiplərinə istinad edən müdərəba sazişində mahiyyət onunla bağlanılır ki, bir tərəf 
fəət yaradır. Bir sıra islamşünansları bu əməliyyatın 
XX  əsrin 70-80-ci illərində  İslam bankinqinin inkişafı daha intensiv xarakter aldı. Artıq 
1971-ci ildə Misrin paytaxtı Qahirə şəhərində insanlara dəfn, toy mərasiləri və digər «xeyr-şər» 
məqsədli tədbirlərdə maliyyə yardımları verən «Nasr Souşl Benk» adlı ilk İslam bankı  təsis 
edildi. 1974-cü ildən müvafiq bank kiçik sahibkarlara şəxsi bizneslərin formalaşdırmaq məqsədi 
ilə sudalar verməyə başlamışdır. Bu bank artıq 1980-ci ildə 10$ milyon, 1982-ci ildə 13$ milyon 
mənfəfət əldə edərək 14 min sayda kiçik sahibkarlara xidmət göstərmişdir [127, 134]. 
İslam bank 
 verdi. Müsəlman ölkələrinin maliyyə nazirlərinin konfransında yaradılan bank 1975-ci ildə 
tam funksional fəaliyyətə keçdi. Onun məqsədlərini  İslam qanunlarına  əsaslan sistemdə 
müsəlman dünyası ölkələrinin sosial-iqtisadi inkişafına yardım mənafeləri ifadə edir. İİB-nın 55 
üzv ölkənin vəsaitindən ibarət kapitala malikdir. Burada əməkdaşlıqda iştirakçılıq prinsipal 
olaraq qayəsini  İKT üzvlüyündən götürür. Səudiyyə  Ərəbistanının Ciddə  şəhərində  mənzil 
qərəgahı yerləşən İİB-nın valyutası bankın şərti pul vahidi olan dinardır. Bir İİB dinarı hazırda 
təxminən 1,33$ ekvivalentdir. İİB-nin rəsmi dili ərəb dilidir. Bununla belə ingilis və fransız 
dillərindən işçi dil kimi istifadə edilir. İİB-nin bir sıra ölkələrində regional təsistatları və müvafiq 
çoxsaylı filialları fəaliyyət göstərir. 
Hazırda müasir İslam bankları bütün ənənəvi bank əməliyyatlarını  həyata keçirirlər. 
Bununla belə faizsiz, spekulyativ olmayan İslam xarakterli müvafiq banklar üstün əməliyyat 
sistemi ilə  də  fərqlənirlər.  İslam b
a
reallaşdırılması. Bu əməliyyatda faiz aspekt
qoyuluşunda proporsiyalar nisbətində bölünür. Burada bank əməliyyatın və onun 
nəticələrinin bütün mərhələlərində real iştirakçı kimi çıxış edərək maliyyələşmə  və 
nəzarət funksiyalarını da müştərək yerinə yetirir. Müşarəkə tipli sövdələşmədə 
partnyorların müsəlman olması tələb edilmir. Lakin tərəflərdən birini müsəlman olması, 
onun nəzarət funksiyalarına rəhbərliyini  şərtləndirir. Burada hər bir partnyor eyni 
dövr etməli, onun ölçüləri və  mənsübiyyəti  şəffav olmalıdır ki, bölcü və  ləğetmə 
prosesində konfiliktlər yaratmasın. 
II.Müdaraba - etibarlılıq oriyenasiyalı maliyyələşmə. Müsəlman təsərrüfatçılığının
kapital təqdim edir, dögər tərəf isə onu idarə edərək biznesə investisiyalaşdırır. Burada 
mənfəət öncədən təsbit olunmuş proposiyalar müqabilində bölüşdürülür. 
III.Mürabaha  - /ərəbcə - alqı-satqı/ kommersiya və ticari əməliyyatların 
maliyyələşdirilməsi prisipinə  əsaslanır. Burada bank bütün riski öz üzərinə götürərək 
kommersiya  əməliyyatını maliyyələşdirməklə müvafiq miqdarda mənəət  əldə edir. 
Konkret olaraq bu əməliyyat çevrəsində əmtəələr alınır və müvafiq faizlər əlavə etməklə 
yenidən reallaşdırılır. Fərq isə  mən
İslamın faizsizlik prinsiplərinə zidd olduğunu qeyd edirlər. Hətta Pakistanın Ali 
Məhkəməsini son qərarlarında mürəbaxanın və bai-müdcəllədə  /vaxtı keçmiş  tədiyyənin 
satışı/ riba elementləri olduğundan qeyri-müsəlman maliyyə  əməliyyatı kimi elan 
edilmişdir. 
IV.İcar - lizinq əməliyyatlarına oxşar üzünmüddətli icarə. 
V.İcar va-İktina - müştərinin icarəyə götürdüyü avadanlıq və qurğunun tam alışın hüqüqna 
əsaslanan saziş. 
VI.Zəkat - mütləq vergi. Bank İslam prinsiplərinə uyğun olaraq 2,5% həcmində zəkat üçün 
 
165

---

 
 
müvafiq zəkat evi yaradır. Toplanan zəkatlar yoxsullara yardıma, ictimai işlərə və məişət 
şəraitinən yaxşılaşdırılması layihələrinin maliyyələşməsinə yönəldilir. Bununla belə zəkat 
evinə mütləq zəkatdan savayı gönüllü ianələrdə qəbul olunur. 
V
udalar təqdim edirlər. 
 
əməliyyatlar sistemi İslam profilli bakların  əsas mahiyyət 
məra
klar müsəlman ölkələri coğrafiyasından çıxaraq Avroatlatik məkanı, 
 savaşından sonrakı illərdə  əldə 
II.Kərd-əl-əhsan - faizsiz suda. Bank fiziki şəxsə və təşkilata təsbit olunmuş vaxt ərzində 
qaytarılan suda verir. Bu vəsaitlər banların xüsusi fondlarından ayrılır. Belə banklar hətta 
dövlətə də müvafiq layihələrin həyata keçirilməsində faizsiz s
İslam bankı müştəriləri üçün üç növlü faizsiz hesab açır: 
 
Cari hesab - faiz stavkasını istisna edən konversional banklarda olan əmanət və çek 
hesabının analoqu. Burada banka müştəri xcidmətindən ödəniş tütülması icazəlidir. 
İnfliyasiya zamanı isə bank nominal faiz xüsusunda əmanətçilərə kompensasiyalar verir; 
 
İnvestisiya hesabı - əmanətçi bankın icra etdiyi mənfəət və  zərərlərin sazişdə  nəzərdə 
tutduğu qaydada müxtəlif əməliyyatlar üzrə vəsaitləri investisiyalaşdırır; 
Kredit hesabı - ehtiyacı olan sahibkarlara uzun və ya qısamüddətli kredit təqdim olunur. 
Varlı müsəlman vəsaitlərini depozitə qoyaraq öz dindaşlarına kredit yardımı göstərir. 
Bank isə öz növbəsində  həmən vəsaitin təsbit olunmuş vaxt ərzində  əmanətçiyə 
qaytarılmasını təmin edir. 
Bununla belə vurğulanmalıdır ki, İslam bank xidmətlərin struktur formatı sadəlövh 
görüntülü deyildir. Burada iddiaçıdan öz sahəsi istiqamətində müəyyən menecment bacarığı və 
səriştə  tələbləri sorum edilir, mütələq qaydada onun maliyyə  vəziyyəti, ödənişqabiliyyətliliyi 
yoxlanılır və bəzəi hallarda girov qlyuluşları da tələb olunur [19, 127]. 
İslam banklarının kredit-suda və  əməliyyat fəaliyyəti yuxarıda diqqətə  çəkilən forma və 
mexanizmlərlə  məhdudlaşmır. Bu 
mını təşkil etsə də, onların fəaliyyət çevrəsi şəriət pratikasına uyğun olaraq təkmilləşir, yeni 
reallıqlara adaptasiya olunur. Belə yanaşma bankları iqtisadiyyatın real sektoruna getməyə  və 
müvafiq layihələrə rəhbərliyə labüd edir. 
İslam profilli ban
Cənub-Şərqi Asiyanı ağuşuna alır. 
 
Qərbdə ilk İslam bankı - 1978-ci ildə Lyuksenburqda yaradılmışdır. Sonradan müvafiq 
bank sistemi Cenevrədə təşəkkül taparaq əksər Avropa ölkələrinə yayılmışdır. Hazırda dünyanın 
40-dan çox ölkəsində İslam bankları, 200-dən çox İslam maliyyə institutları böyük səmərəliklə 
fəaliyyət göstərirlər. Onların aktivlər toplumu artıq yüz millyard ABŞ dolları ilə ölçülür. Bu 
gerçəklik isə İslam banklarına olan tələb genişliyi ilə bağlıdır. 
 
Planetin bir sıra bank nəhəgləri artıq  İslam dünyasının bank sistemi ilə  sıx partnyorluq 
təmasları qurmaqdadırlar. Məhşur dünyəvi «Sitibank» da artıq ötən əsrin sonlarından İslam bank 
sisteminə inteqrasiyaya qoşularaq Yaxın  Şərq ölkələrində özünün müvafiq qurumlarını 
ışdır. 
yaratm
İslam banklarının idarə edən bakirlər, iqtisadçılar, menecerlər qətiyyətlə qeyd edirlər ki, 
yaxın gələcəkdə dünyanın  əksər bankları eyni zamanda İslam oriyentasiyalı xidmətlər 
göstərilməsinə keçid edəcəklər. Digər tərəfdən belə bir hesablamada aparılmışdır ki, İslam bank 
 müsəlman aləmində son etibarlılıq həddinə çatacağı  təqdirdə o, dünya
sistemi
 bank sisteminə 
sarsıdıcı  zərbə vuracaqdır. Belə ki, müsəlmanlar öz pul vəsaitlərini Qərb banklarından çıxarıb 
özlərinin İslam banklarında yerləşdirsələr bu ehtimal gerçəkliyə çevriləcəkdir. 
9.5. «Üçüncü yol» fenomeni və ya islam sosializasiyasi 
 
Qloballaşmadan fərqli olaraq «Üçüncü yol» fenomeni nisbi gənc səlnamə tarixinə malikdir. 
İlkin yaranış  mərhələsində o, sosialist və kapitalist təlimlərini bir araya gətirmək istəyində 
olanlara minnətdərdır. Sonrakı inkişaf trayektoriyasında «Üçüncü yol» Almaniyada təftişçilik, 
İngiltərədə fabinizm, Fransada sindikaliz konsepsiyalarda təşəbbüs olunmuşdur. «Üçüncü yol» 
konsepsiyasını geniş intişar prosesini əsaslı olaraq II Sahan
etmişdir. Bu zamanlar artıq Avropa sosial-demokratiyası köklü olaraq ictimai-siyasi, sosial-
iqtisadi proqramlarda demokratik sosializm və qarışıq iqtisadiyyat mövqelərində  və müəyyən 
 
166

---