E. M. Hacizadə

 
 
qədər də kapitalist və sosialist konvergensiyasında ehtiva olunan inkişaf modelində çıxış etməyə 
in ortalarında «kommunist 
ağa 
başla
başlamışdır. 
Nailiyyətlərə baxmayaraq Avropa sosial bazar modeli XX əsrin səksənici illərində öz 
potensialını gerçəkləşdirərək enişə məruz qaldı. 
Yeni dövriyyə toplayaraq müvafiq model ötən əsrin 90-cı illərin
alternativliyinin» tükənməsi  şəraitində, qloballaşma kontekstində optimal funksional bazar 
sistemi xətt üzrə istimamət götürdü. Bu zamanlardan etibarən «Üçüncü yol» əsasən milli və 
qlobal iqtisadiyyatın bazar sistemi çərçivəsində alternativlərinin axtarışı kimi qavranılm
nıldı. 
«Üçüncü yol» fenomenin köklərində bir sıra islahatçı  təlimlərin: etik, xristian 
sosializminin, daha yeni səpkidə ideyalı konstruksiyalar - kommunitarizm kimi cərəyanların 
dayandığı diqqətə gətirilir. 
Yeni interpretasiyada «Üçüncü yol» inkişafın postindustrial mərhələsinə keçid edən 
dövlətlərdə daha çox müvəffəqiyyətlə irəliləməkdədir. 
«Üçüncü yol» modeli klassik «solçulardan» və yeni «sağçılardan» fərqli olaraq, onların 
pozitiv cəhətlərini yeni kateqoriyalarda formalaşdırmaqla müstəqil ideya sisteminə iddia edir. 
Birincilər  sırasında o, sosial-demokratik korporatizmi, steytizmi və keyniziyançılığı,  inkincilər 
sırasında isə neoliberallar, neokonservatorlar, tetçerizm və reyqanomika fenomenlərində 
təcəs
intezinə əsaslan formatda 
realla
at ideologiyasının modernləşməsi prinsiplərini rəhbər 
tutur.
ivəsində islahatlar aparmağı  hədəfə  çəkir. «Üçüncü yolün» 
ksər idd
ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi 
ərçiv
ə əcnəbilərdən 
ustrial epoxa isə fərqli kapital 
i
süm olunur. 
İlkin olaraq bir sıra təşəbbüslərdə müstəqil «Üçüncü yol» ideologiyasının kiçik işsizlik 
səviyyəli və yüksək sosial təbəqəli amerikan bazar iqtisadi modelinin, tarixi dövləti rifah 
ənənələri və xroniki işsizlik stukturlu kontenintal Avropa modeli ilə s
şdırılması nəzərdə tutulmuşdu. Sonradan Qərbi Avropanın bir sıra siyasətçiləri belə qənaətə 
gəldilər ki, «Üçüncü yol» axtarışında ABŞ təcrübəsinin öyrənilməsi gərəkli deyil. Daha müqabil 
kapitalizmin anqlo-saks və reyn-alpik modelləridir və bu axtarışda həmən təcrübəyə istinad 
edilməlidir. Müvafiq yanaşmada «Üçüncü yol» konsepsiyası liberal demokratiyanın baza 
dəyərlərinin qəbul etməklə sosial-demokr
 Belə prinsipiallıq bir tərəfdən sol yükün əhəmiyyətli hissəsini atmaq, digər tərəfdən isə 
qloballaşan bazar iqtisadiyyatı  çərç
ə
iaçıları da məhz bu istiqamətli inkişafı müdafiə edirlər. ABŞ və İngiltərə isə daha çox 
anqlo-saks bazar iqtisadi modelinin modernizasiyasına, digərləri isə sosial bazar və keynisiyanlıq 
ənənəlrini birləşdirən kontenetlal Avropa modelinə üstünlük verirlər [127-134]. 
«Üçüncü yolün» digər variantlarında sosial-demokratiyanı  əvəzləyən yeni postsosial-
demokratik sistem quruculuğuna keçid nəzərdə tutulur. Əslində «Üçüncü yol» konsepsiyasının 
mahiyyəti açıq interpretasiyada yeni epoxial mərhələnin 
ç
ədə struktur düzümünün, stabil və dayanaqlı inkişafını təmin edən qlobal modelin axtarışı 
ideyası  və reallaşmasının təminatı ilə bağlanılır. Bazar iqtisdiyyatı  və demokratiyanı gerçək 
sınamışlar yəqinliklə bilirlər ki, bu modellər də tarixi tsiklikə malikdirlər və onlar daim bütün 
tərəfləri qane edə bilməzlər. Yaşantısının bir neçə  əsirlik tarixi ərzində liberal iqtisadiyyat 
dəfələrlə qlobal böhranlarla üzləşmiş, bir sıra məmləkətlər də isə geniş  tətbiqə belə  vəsiqə 
qazanmamışdır. Bu günkü reallıqlar isə daha dərinləşən qlobal axın proseslərini, təkmil və 
mükəmməl olaraq bəşəri sivilizasiyanı daha uzaqlara apara biləcək model istəyindədir. Bu 
istəyin enerji toplumu öz akkumlyatorlarını artıq yetərli gərginliklərlə təmin etmişdir. 
İqtisadi inkişafın tarixi göstərir ki, hər bir epoxial sivilizasion mərhələnin ehtiyaclarını 
mədəni, dini ənənələrdən qaynaqlanan kapital tipi təmin edir. Belə ki, vurğulandığı kimi ticarətin 
 etdiklərinə gör
inkişafı üçün vacib olan kapital əməliyyatları - pullardan istifadə
lınan faizlər, iudey faiz kapitalının yaranışına səbəb olmuşdur. İnd
a
tipin n yaranışını tələb etmişdir. Protestant etikası müvafiq tələblərə yeni dini əsaslar vermiş və 
nəticədə sənaye protestant kapitalı yaranmışdır. Bununla belə kapitalın bu yeni tipi tam olaraq öz 
sələfini inkar etməmişdir.  İslam təsərrüfat etikası isə  sosial paylaşma, hamıya mümkün 
diferensial yetişə üzərində qurulan kapitalı bərqərar etmişdir. Bu baxımdan xristian kapitalı özəl 
 
167

---

 
 
sahibkarlığa əsaslanan aksentdə industriala, iudey kapitalı isə ilk növbədə ticari-bank kapitalının 
faizliliyinə istinad edir. İslam kapitalı isə investitsiyalı dünyagörüş təyinatı alır. 
Müasir mərhələdə dünya iqtisadiyyatı postindustrial mərhələyə qədəm qoymuşdur. Nəzərə 
alınmalıdır ki, industrial kapital industriala qədərki kapitaldan frəqləndiyi kimi, postindutrial 
kapit
alaşmaya məhkumdur.  İslama bağlı olanlar 
vurğu
ır kı, çağdaş zamanda İslam dünyasında tarixi revanşın ideoloji gücü yüksəliş 
mərh
laqi prinsipləri dayanmaqdadır. Yeni təsərrüfat sisteminin təşəkkül 
aspek
llaşma prosesi və antiqlobal müqavimət, 
demo
talizm və kommunizmin bəşər cəmiyyətinin inkişafını dalana saldığını tez-tez 
vurğu
al da industrialdan fərqlənməli və gerçək olaraq da fərqlənəcəkdir. Lakin yeni epoxial 
mərhələnin konkret etik motivasiyası da form
layırlar ki, postindustrial kapitalın etik və hüquqi prinsipləri məhz bu dini təməlin 
qaynaqlarına  əsaslanmalıdır. Bu fikir əsaslı olaraq ondan irəli gəlir ki, dünyanın «yaddan 
çıxmış» Şərq qütbündə müsəlman qanun və ənənələrinə istinad edən, İslam iqtisadiyyatı adlanan 
yeni ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi bəşəri təsərrüfat sistemi formalaşımaqdadır. Aydınlıqla artıq 
hiss olunmaqdad
ələsinə  qədəm qoymuşdur. Bu ideoloji gücün fövqündə isə  bəşəri sivilizasiyanın həyati 
tələbli yaranışlarının istinası deyil, onlardan istifadənin ən optimal etik normallarını birləşdirən 
İslam təsərrüfatçılığının  əx
tində ideoloji tələb heç də  təsadüfü sayılmamalıdır. Buraya ilk növbədə çağdaş 
sivilizasiyanın sosial-iqtisadi potensial tükənişi, qloba
qrafik situasiya, təbii resursların kalonial istismarının güclənməsi, regional bərabərsizlin 
dərinləşməsi, iqtisadi intervensiyalar, dini diskriminasiyalar, milli şüurun resenansı  və yeni 
rəqabət mübarizəsi kimi faktorlar daxil edilir [134]. 
Qərb mədəniyyətinin mütərəqqi texnoloji və iqtisadi üstünlüyünü inkar etməyən 
müsəlmanlar kapi
layırlar. Onların qətiyyətincə  həqiqi inkişafa vahid olan düzgün istiqaməti yalnız  İslam 
verir. Elə buna görə  də planet əhalismin 25%-ni təşkil edən müsəlmanlar daha sivil sosial-
iqtisadi normaları, mənəvi-əxlaqi təsərrüfatçılıq prinsiplərini bərqərar edəcək yeni İslam 
intibahının astanasında oldüğü qətiyyətindədirlər. Bu qətiyyət XXI əsrin bir saylı fövqəl dövləti 
olamaq istəyi ilə çarpışan Çinin xalqının milli şüuruna hakim kəsildiyi kimi, müsəlman 
xalqlarının da idarakında köklü qərar tutmuşdur.  Əksər müsəlmanlar indi yeni sivilizasiyanın 
daşıyıcı olacaqları əzminə köklənmiş və sosiallaşan iqtisadiyyatın müsəlman intibahıçevrəsində 
təşəkkülünə isralıdırlar. 
 
168

---