Haci həSƏnov niyazi beynəlxalq biznes

 
120 
 
 
 
 
Valuta  risklərinin  öyrənilməsi  ehtiyat  valyuta  statusu  emitent 
ölkəyə  aşağıdakı  üstünlükləri  verirt:-  milli  valyutadan  tədiyə 
balansının  kəsirini  faizsiz  və  müddətsiz  kredit  almaq  (avtomatik 
olaraq)  hesabına  ləğv  etmək;-  rəqiblərin  ziyanına  olaraq  milli 
inhisarların  xaricə  iqtisadi  müdaxiləsini  stimullaşdırmaq.Eyni 
zamanda  emitent  ölkə  aşağıdakı  işləri  görmək  məcburiyyətində 
qalır:-  valyutanın  nisbi  sabitliyini  təmin  etmək;-  davalvasiya, 
valyuta və ticarət məhdudiyyətlərinə yol verməmək. 
Valuta  risklərini  öyrənərkən  qeyd  edək  ki,  milli  kredit  pulları 
(banknotlar)  çox  uzun  müddətdə  ehtiyat  valyuta  statusunu 
oynaya bilmir. Buna səbə ölkələrin inkişaf sürətlərinin müxtəlifliyi 
və  dəyişkənliyidir.  Digər  tərəfdən  ehtiyat  valyuta  tam  mənada 
qızılın funksiyasını yerinə yetirə bilmir.  
Qızılın  pul funksiyalarını  itirməsi  prosesi  beynəlxalq hesablaşma 
vahidlərinin  meydana  gəlməsi  üçün  şərait  yaratdı.  Beynəlxalq 
hesablaşma  vahidləri  dünya  kredit  pulları  kimi  çıxış  edir  və 
beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsinə xidmət edir. 
Beynəlxalq  hesablaşma  vahidi,  valyuta  vahidi  olub,  beynəlxalq 
tələb  və  öhdəliklərin  nisbi  miqyasının  ölçülməsi,  valyuta  pariteti 
və  valyuta  kurslarının  müəyyən  edilməsi  üçün  istifadə  olunur. 
Beynəlxalq  hesablaşma  vahidlərinə  aşağıdakılar  aid  edilir1.
 
SDR (borc almaq üçün xüsusi hüquq).2.  AVRO 
(Avropa 
valyuta 
vahidi).SDR 
VBF-da, 
(Beynəlxalq 
nəqdsiz 
hesablaşmalar)  AVRO  isə  Avropa  İqtisadi  Birliyinin  Avropa 
əməkdaşlığı  Fondunda  hesablaşmalar  üçün  istifadə  olunur.  Bu 
beynəlxalq  aktivlərin  şərti  dəyəri  valyuta  səbətinə  daxil  olan 
valyutaların  dəyəri  və  məzənnəsinin  dəyişməsinin  orta  çəkili 
kəmiiyyəti  bazasında  hesablanır.Beynəlxalq  valyuta    likvidi 
valyuta sisteminin elementidir. 
Valyuta  risklərinin  təhlili  likvidlikdən  asılıdır:-  qızıl-valyuta 
ehtiyatları;- BVF ehtiyat kreditləri;-  SDR və AVRO ilə hesablar. 
Valyutanın  risklərində    qızıl  məzmununun  ləğv  edilməsi  ilə 
(1978-ci  il)  əlaqədar  Beynəlxalq  Valyuta  Fondunun  (BVF) 
nizamnaməsinə  görə  valyuta  pariteti  beynəlxalq  hesablaşma 
vahidi olan SDR bazasında  müəyyənləşdirilir. Faktiki olaraq 
bir  sıra  ölkələrin  valyutaları  aparıcı  ölkələrin  birinin 
valyutasına  və  ya  valyuta  səbətinə  «bağlanmış»  olurValyuta 

---

 
121 
 
 
 
 
pariteti  valyuta  məzənnəsinin  əsasını  təşkil  edir.  Valyuta  
məzənnələri  aşağıdakı  kimi  fərqləndirilir:-  qəti  müəyyən 
edilmiş  valyuta  məzənnələri.  Onlar  dar  çərçivədə  dəyişilir;- 
tərəddüd  edən  valyuta  məzənnələri.  Onlar  valyutanın  bazar 
tələb və təklifindən asılı olaraq dəyişir. 
Valuta risklərində çox amilli proses kimi valyuta məzənnəsi digər 
iqtisadi  kateqoriyalara  (dəyər,  qiymət,  pul,  faiz,  tədiyyə  balansı 
və s.) əlaqədardır.Valyuta məzənnəsinə təsir edən amillər sırasına 
aşağıdakıları aid etmək olar:- pul vahidinin alıcılıq qabiliyyəti və 
inflyasiya.  Valyuta  məzənnəsi  onun  obyektiv  əsasını  təşkil  edən 
milli  pul  vahidlərinin  əmtəələrə  (xüsusi  əmtəə  olvn  -  qızıla) 
münasibətdə  alıcılıq  qabiliyyəti  bazasında  dəqiqləşdirilir.-  tədiyə 
balansının  vəziyyəti.  Valyuta  məzənnəsi,  beynəlxalq  ödənişlərin 
vəziyyətini v əmüxtəlif bazarlarda faiz dərəcələrini ifadə edir. Bu, 
ilk növbədə beynəlxalq  hesablaşmaların xarici iqtisadi əlaqəlarin 
iştirakçıları  tərəfindən  lazımi  xarici  valyutaların  alınıb-satılması 
yolu  ilə  həyata  keçirilməsi  ilə  əlaqədardır.  Aktiv  tədiyə  balansı 
milli  valyutanın  məzənnəsinin  yüksəlməsinə  kömək  edir.  Passiv 
tədiyə  balansı  isə  milli  valyutanın  məzənnəsinin  aşağı  düşməsinə 
imkan  verir.  Balansın  aktivliyi  halında  milli  valyutaya  tələbat 
artır,  passivliyi  halında  isə  borclular  milli  valyutanı  xarici 
valyutaya  dəyişməyə  can  atırlar.  Bir  sözlə,  tədiyə  balansının 
vəziyyəti valyutaların tələb və təkliflərinə bilavasitə təsir etməklə, 
valyuta  məzənnəsinin  səviyyəsini  şərtləndirən  amil  kimi  çıxış 
edir.-  müxtəlif  ölkələrdə  fərqli  faiz  dərəcələrinin  mövcudluğu. 
Faiz  dərəcələrinin  yüksəldilməsi  ölkəyə  xarici  kapitalın  (xüçusilə 
qısamüddətli  kapitalın)  axınının  stimullaşdırırsa,  bu  dərəcələrin 
aşağı düşməsi kapitalın ölkədən getməsinə səbəb olur. Valyuta və 
borc  kapitalı  bazarlarında  əməliyyatlar    zamanı  bankların 
mənfəətinin  maksimumlaşdırılması  milli  və  beynəlxalq  kapital 
kapital  bazarlarındakı  faiz  dərəcəsi  fərqləri  ilə  manevr  hevabına 
əldə edilir. Təbii ki, banklar kreditin daha ucuz olduğu bazarlara 
üz  tuturlar.-  valyuta  bazarlarının  vəziyyəti  və  valyuta  ilə 
möhtəkirlik.  Valyuta  bazarlarının  daimi  iştirakçıları  olan 
banklar,  müəssisə  və  şirkətlər  üçün  valyuta  məzənnələrinin 
səviyyəsi olduqca vacib parametrdir. Məzənənlərin vəziyyətindən 
istifadə edərək  möhtəkirlik edən subyektlər demək olar ki, bütün 

---

 
122 
 
 
 
 
səviyyələrdə  fəaliyyət  göstərirlər.  Odur  ki,  möhtəkirlik 
əməliyyatları  valyuta  məzənnələrini  şərtləndirən  mühüm 
əhəmiyyətli amil kimi böyük təsir dairəsinə malikdir. 
 Əlbəttə, sadalananlar valyuta məzə nnələrinə təsir edən amillərin 
tam siyahısı deyildir. İqtisadi inkişafın müxtəlif səviyyələrində və 
inteqrasiya  proseslərinin  intensivliyinin  müxtəlif  dərəcələrində 
valyuta  məzənnələrinə  təsir  amilləri  dəyişə  bilir.Valyuta 
məzənnələrinin  dəyişməsi  prosesinin  tənzimlənməsi  demək  olar 
ki,  D.Yum  və  və  D.Rikardonun  yaşadığı  dövrdən  başlayır.  Belə 
ki, onların formalaşdırdığı nəzəriyyələrdə valyuta məzənnələrinin 
müəyyənləşdirilməsi  qaydaları,  dəyişmələrin  xarakteri  və  s.  
barədə mülahizələr öz əksini tapmışdır. 
 
Valyuta  risklərini  öyrənilməsi  bazarının  vəziyyətini 
müəyyənləşdirən  mühüm  amillərdən  biri  «üzən»  valyuta 
məsələsidir.  C.Keyns  tərəfindən  tam  hüquqlu  termin  kimi  elmə 
gətirilmiş  (1933-cü  il)  «üzən»  valyuta  məzənnələri  anlayışı 
bazarlarında tələb və təklifin dəyişməsinin təzahür formasıdır. 
 Dünya    iqtisadi  böhranı  iqtisadiyyatın  dövlət  tənzimlənməsi 
zərurətini meydana çıxartdı. Bu baxımdan valyuta tənzimlənməsi 
məsələləri  də  ön  plana  çıxmışdır.  Məhz  bu  dövrdə  amerika 
iqtisadçıları İ.Fişer və C.Keyns tənzimlənən valyuta nəzəriyyəsini 
irəli sürdülər.Məlumdur ki, böhranlar milli valyutalara ciddi təsir 
edir  və  inflyasiyalara  səbəb  olur.  Milli  valyutaların  məzənnəsini 
tənzimləməklə    dövlət  böhranının  nəticələrini  yumşaltmağa 
çalışmalıdır.  Müvafiq  tənzimləmə  mexanizmi  aşağıdakı  tərkib 
elementlərini  əhatə  edir.İlk  növbədə,  valyuta  ehtiyatlarının 
tərkibini  müxtəlif  valyutalar  cəlb  etməklə  formalaşdırmaq 
tədbirləri  qeyd  edilməlidir.  Ehtiyatların  müxtəlifliyi  beynəlxalq 
hesablaşmalarda  valyuta  itkilərini  minimumlaşdırmaq  imkanı 
verir.  Müxtəlif  valyutalarda  ifadə  olunmuş  ehtiyat  valyuta 
bazarlarda    baş  verən  dəyişikliyə  adekvat  reaksiya  vermək  üçün 
əlverişli şərait yaradır. 
Valyuta  risklərinin    tənzimlənməsi  tədbirləri  sırasına  həmçinin 
aşağıdakıları aid etmək olar:-devalvasiya və revalvasiya siyasəti;- 
valyuta  məhdudiyyətləri;-  valyuta  məzənnələri  reciminin  tətbiqi 
və s.Valyuta tənzimlənməsi metodlarını müəyyən şərtilik dərəcəsi 

---