Haci həSƏnov niyazi beynəlxalq biznes
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
127 dünya iqtisadiyyatındakı tutduğu rəqibsiz üstünlüyü ilə əlaqədar idi. Amerka iqtisadiyyatı II dünya müharibəsindən sonra daha da gücləndi. Bu ölkənin qızıl ehtiyatlarının heç tükənməyəcəyi güman edilirdi. Çünki Avropa ölkələrinin iqtisadiyyatı müharibədə dağılmış və Yaponiya da hələ ki, iqtisadi inkişafını başa çatdırmadığına görə ABŞ-ın dünyadakı mövqeyi möhkəm idi.Bretton-Vuds sistemi ABŞ-a və Amerika dollarına nə kimi öhdəliklər gətirmişdi? Dollar bütün digər valyutaların ona tabe olduğu bir «dəyər standartı» olmuşdu. Bütün beynəlxalq ödəmələr dollarla ölçülürdü. Digər cəhətdən milli mərkəzi banklar kursları sabit saxlamaq üçün bazara dollar alqı-satqısı ilə müdaxilə edirdilər. Yəni dollar bir «müdaxilə pulu» statusuna gəlmişdi. Bunun da xaricində ölkələr mərkəzi banklarındakı ehtiyatlarını dollarla saxlayırdılar. Beləcə dollar eyni zamanda bir «ehtiyat pul» statusuna malik oldu.Burada bir şeyi qeyd etmək lazımdır ki, xarici ehtiyatların dollar cinsindən tutulması sistemin ən zəif cəhətlərindən biri idi. Çünki başqa ölkələrin dollar ehtiyatı toplaması ABŞ-a belə vəziyyətlərdəkitək öhdəliyi, özünə təklif edilən bu dolları qızıla dəyişdirməkdən ibarət idi. Amma Amerikadakı tərdiyə balansı kəsirlərinin aşırı bir şəkildə böyüməsi, başqa ifadə ilə desək, xarici ölkələrin mərkəzi banklarında toplanan dolların ABŞ-ın ümumi qızıl ehtiyatlarından çox olması, bir gün bu dolların konversiyasına son qoyula bilərdi. Belə ki, praktiki olaraq vəziyyət belə idi. 1950- ciilin əvvələrində dünyada bir «dollar qıtlığı» dövrü yaşandı. Amma getdikcə ABŞ-nın kəsirinin böyüməsi ilə yanaşı dollara olan etimad göstəricisi azalmağa başladı. 1960-cı illərin əvvəllərində möhtəkirlər xaricdəki dollar ehtiyatlarının ABŞ-ın qızıl ehtiyatlarını aşdığını görərək dollardan qaçıb qızıla hücum etməyə başladılar. Bundan sonra 1960-cı ilin yanvar ayında ABŞ və digər sənayeləşmiş ölkələrin iştirakı ilə London Qızıl Fondu quruldu. Onun vəzifəsi London bazarında spekulyativ tələbi qarşılamaq üçün İngilis Mərkəz Bankına qızıl satışlarında kömək etmək idi. Yəni xüsusi ilə ABŞ rəsmi ehtiyatlardan özəl spekulyatorlara qızıl sataraq qızılın özəl bazar qiymətini bir unsiya üçün 35 dollardan sabit saxlamaq istəyirdi.Ancaq ABŞ-ın rəsmi qızıl ehtiyatlarındakı böyük azalmaya baxmayaraq, 128 spekulyasiyanın dayanmaması nəticəsində 1968-ci ildə London Qızıl Fondu dağıldı. Maraqlı məqam budur ki, öəlkələr bundan sonra özəl bazarda qızıl qiymətlərini dəstəkləməmək qərarı aldılar. Yəni qızılda ikili bir qiymət sistemi mənimsənilirdi. Rəsmi qızıl qiymətləri əvvəlki səviyyədə qalır, ancaq özəl bazar qiyməti tələb və təklifin birgə şərtlərinə görə formalaşacaqdı.Beləcə Amerika dolları həm qızıl, həm də Alman markası və Yapon iyeni kimi pullar qarşısında aşırı dəyərləndirilmiş oldu. Maraqlı olan iəqam budur: ABŞ pulunu başqa bir ölkənin valyutası ilə ölçmədiyi üçün dolları devalvasiya edə bilmirdi. Başqa ölkələr pullarını revalvasiya etdikləri zaman dollar dolayı yolla devalvasiya edilirdi. Bu baxımdan ABŞ tədiyə balansı müsbət soldo verən ölkələrdən, o cümlədən Almaniya və Yaponiya hökumətlərinə pulların dollara qarşı revalvasiya edilməsini istəyirdi. Onlar da bu əməliyyatdan zərər görə biləcək ixracatçı və idxalata rəqib sənayeçilərin təzyiqlərinə görə buna yanaşsmırdılar. ABŞ-ın prezidenti Nikson 1971-ci ildə bu ölkələri kurs tənzimləmələrinə məcbur etmək üçün bir çox tədbirlər 2gördü. BÖu dövrdə ABŞ xarici ölkələrin mərkəzi banklarına qarşı dolların qızıl konversiyasını dayandırdı. Ancaq bu uyğulamanın müvəqqəti olduğunu bildirdilər. Əsl həqiqətdə isə tarixdə aradan qaldırılan qızıl konversiyası bir daha geri qayıtmadı.Beləliklə, 1971-ci ilin dekabr ayında qəbul edilən Kurs Tənzimlənməsi ilə dollar böyük valyutalar qarşısında orta hesabla 9% devalvasiya edildi. Qızılın rəsmi qiyməti 35 dollardan 38 dollara yüksəldi və «qızıl pəncərəsinin bağlanması» təsdiq edildi. Başqa bir dəyişiklik isə ondan ibarət oldu ki, milli pulun dollar qiyməti ətrafındakı üzmə intervalı hər yöndə 1%-dən 2,25%-ə yüksəldi (alt və üst yöndə cəmi 4,5%).Lakin, Kurs Tənzimlənməsi qaydası beynəlxalq bazarlarda dollardan qaçışı dayanlırıla bilmədi. 1973-cü ilin fevral ayında dollar yenə də spekulyativ təzyiqə uğradı və bunun nəticəsində qızılın rəsmi qiyməti 38 dollardan 42,2 dollara yüksəldi (qızıl pəncərəsi qapalı olduğu üçün bu ancaq rəsmi bir hesab vahidi mənasını ifadə edirdi).Spekulyasiyanın yenə də dayanmaması nəticəsində 1973- cü ilin mart ayının əvvəllərində Avropanın valyuta bazarları iki həftəlik müddətə bağlandı. 16 matr 1973-cü ildə Avropa Birliyi 129 ölkələri qəbul etdikləri yeni qərarı bütün dünyaya elan etdilər. Yəni bundan sonra bu ölkələr pullarını sabit kuoslardan bir- birinə bağlayır və dollar qarşısında isə ayrı-ayrı sərbəst üzmə icazəsi verilirdi. Beləliklə, 1946-cı ildə başlayan Sabit kursu Bretton-Vuds Sistemi tarixi bir xatirə olaraq yaddaşlarda qaldı.Bretton-Vuds Sisteminin başa çatması ilə indi də davam edən yeni dövr başlamışdır. İndiki sistemin praktikasının səciyyəvi cəhəti ölkələrin Üzən valyukusistemini mənimsəməklə yanaşı, Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) 1976-cı ildə qəbul etdiyi prinsiplərə əməl etmək şərtidir. Valyuta risklərinin təhlili sisteminin təkamülü əmtəə istehsalı və dünya bazarının inkişafından asılıdır. Təşkilati-hüquqi nöqteyi- nəzərdən kredit münasibətlərinin beynəlmiləlləşməsi istehsalın beynəlmiləlləşmsini qabaqlayır.Birinci dünya valyuta sistemi sənaye inqilabından sonra kortəbii olaraq formalaşmışdır. Hüquqi cəhətdən o dövlətlərarası Paris konfransının (1867-ci il) razılaşmasında ifadə olunmuşdur. Bu konfransda qızıl dünya pulunun yeganə forması kimi qəbul edilmişdir. Qızıl pul standartı dövründə pül tədavülü avtomatik baş verirdi. Həmin standart emissiya mərkəzlərində qızıl ehtiyatlarının mövcudluğunu tələb edirdi. Sərbəst rəqabətin inhisarçılıqla əvəz olunmasından sonra qızıl standart dünya təsərrüfat əlaqələrinin inkişafına mane olurdu. Həmin problemlər birinci dünya müharibəsi nəticəsində daha da kəskinləşdi. Böyük hərbi xərclər müharibə edən ölkələrin büdcə kəsirini artırdı, əksəriyyət ölkələrdə qızıl pul standartının ləğvini sürətləndirdi.Birinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra, qızıl monometallizminin yarımçıq formaları ” qızıl külçə və qızıl ” deviz standartları tətbiq edilirdi. Valuta risklərini aradan qaldırmaq üçün qızıl külçə standartı zamanı banknotlar qızıl külçələrə dəyişdirilirdi. Bu standart əsasən Böyük Britaniya və Fransada tətbiq edilirdi.Qızıl - deviz standartının tətbiqi dövründə banknotlar xarici valyutada ifadə olunmuş ödəniş vasitələrinə dəyişdirilirdi. Mübadilə obyekti olan bu ödəniş vasitələri deviz adlanırdı və qızıl pula dəyişdirilərək beynəlxalq hesablaşmalarda istifalə edilirdi.İkinci dünya valyuta sistemi hüquqi cəhətdən Genuya Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|