Haci həSƏnov niyazi beynəlxalq biznes
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
152 ölkələrinin əksəriyyətində dövlət qiymətli kağızlarının ilkin yerləşdirilməsi zamanı vasitəçi rolunda xüsusi maliyyə-kredit təşkilatlarının iştirakına icazə verilir. Bu zaman bir sıra ölkələrdə kommersiya banklarının tam fəaliyyətinə bəzi qadağalar qoyulur. Dövlət fond alətlərinin ən geniş yayılmış tipi sərbəst surətdə dövr edən və ilkin yerləşdirmədən sonra digər subyektlərə satıla bilən bazar qiymətli kağızlarıdır. Bazar qiymətli kağızlarına klassik misal olaraq xəzinə veksellərini göstərmək olar. Xəzinə vekselləri iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində buraxılır və əsasən büdcənin kassa icrasını həyata keçirmək üçün dövriyyəyə cəlb edilir. Bazarın qiymətli kağızlarına həmçinin müxtəlif ortamüddətli kağızlar və uzunmüddətli borc öhdəlikləri aiddir. Müxtəlif ölkələrdə müxtəlif tipli dövlət borc alətlərinin buraxılmasına üstünlük verilir. Bundan başqa qeyri-bazar dövlət borc alətləri də mövcuddur. Bu alətlər sərbəst surətdə onların bir sahibindən digərinə keçə bilər. Onlar buraxılarkən ən çox əhali arasında bölüşdürülməsi məqsədi əsas götürülür. Qeyri-bazar qiymətli kağızlar borc öhdəlikləri bazarında tam surətdə dövr etmədiyi üçün onların yayılması vasitəsilə dövlət bəzən kommersiya banklarının fəaliyyətini tənzimləməyə cəhd edir. Belə ki, əhali tərəfindən qeyri-bazar qiymətli kağızların olması xüsusi kredit idarələrinin bank ehtiyatlarında olan vəsaitlərin satılması və ya yerləşdirilməsi imkanlarını məhdudlaşdırır. Qeyri-bazar qiymətli kağızlarının kredit ehtiyatları bazarının sabit olmadığı şəraitdə çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Dövlət qiymətli kağızlarının ilkin yerləşdirilməsi və ya bölüşdürülməsi hərrac yolu ilə həyata keçirilə bilər. Bu həmçinin fərdi satış yolu ilə də həyata keçirilir. Hərracların aparılması zamanı potensial alıcılar hərracın təşkilatlarına ərizələr göndərirlər. Əgər qiymətlər, yaxud bu qiymətli kağızlar üzrə ödənilməli olan faizlər ərizədə qeyd olunan kimi həyata keçirilərsə, onda həmin ərizədə olan alıcının almaq istədiyi qiymətli kağızların həcmi göstərilir. Dövlət qiymətli kağızlarının ilkin reallaşdırılmasının hərrac forması inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində istifadə olunur. Bu hərraclar əksər ölkələrdə qısamüddətli borc öhdəliklərinin yerləşdirilməsi zamanı, 153 ayrı-ayrı ölkələrdə isə ortamüddətli və uzunmüddətli kredit alətlərinin reallaşdırılması zamanı istifadə edilir. Dövlət borc öhdəliklərinin hərrac vasitəsilə satışı həm onların buraxılmasının ümumi həcmi haqqında qabaqcadan elan verməklə, həm də heç bir məlumat verilmədən həyata keçirilə bilər. Birinci halda elan olunmuş həcm çərçivəsində ən yaxşı təkliflər olan bütün ərizələr ilkin növbədə təmin olunmalıdır. Hərraclarda iştirak rəqabət və qeyri-rəqabət əsasında baş verə bilər. Rəqabətə əsaslanan təklif verdikdə potensial alıcı idarəçilərə verdiyi ərizədə ona təqdim olunan münasib həcmdə qiymətli kağızların yerləşdirilməsi şərtlərini göstərir. Rəqabətsiz əsasda verilən ərizələrdə isə qəbul edilən kağızların həcmi üzrə adətən məhdudiyyətlər mövcud olur. Hərraclar böyük inkişaf tarixi olan və inkişaf etmiş Holland, yaxud da adi Amerikan sistemi üzrə həyata keçirilə bilər. Holland hərrac sistemi çərçivəsində qiymətli kağızların əldə edilməsi üzrə ərizələr rəqabətə əsaslanan beynəlxalq biznes çərçivəsində meydana çıxan vahid şərtlər əsasında təmin edilir. Adi Amerikan hərracı iştirakçılarının icra üçün qəbul olunmuş ərizələri hər bir ərizədə göstərilmiş şərtlər əsasında təmin olunur. Hərracların aparılmasında Amerikan metodunun bir sıra üstünlükləri mövcuddur. Dövlət qiymətli kağızlarının açıq satışı adətən uzun müddətdə həyata keçirilir. Həmin vaxt ərzində qiymətli kağızlar qabaqcadan elan edilmiş vahid şərtlərlə bütün arzu edənlərə satılır. Açıq satışın həyata keçirilməsi üzrə tədbirlər üçün lazımi şərtlər bazarın vəziyyətinin hesablanması ilə dəqiq işlənə bilər. Bu zaman dövlət qiymətli kağızlarının emitenti kimi çıxış edən maliyyə nazirliyi (yaxud xəzinədarlıq) vasitəçilərin, yaxud agentlərin xidmətinə müraciət edir. Bu vaxt mərkəzi bank, kommersiya banklarının konsersiumu, yaxud firmalar vasitəşi ola bilər. Bu təşkilatlar dövlət borc alətlərinin əməliyyatları üzrə ixtisaslaşmış təşkilatçılardır. Adətən açıq satış şəraitində təqdim olunan istiqrazların gəlirlilik səviyyəsini və həmin maliyyə nazirliyi, dövlət (mərkəzi) bankı, yaxud dövlət borclarının bölüşdürülməsi üzrə məsul olan xüsusi təşkilatlar müəyyən edirlər. Dövlət qiymətli kağızlarını təkcə mərkəzi hökumət deyil, həmçinin yerli kökumət orqanları da buraxırlar. Bir qayda olaraq 154 belə qiymətli kağızlar üzrə gəlirlərə güzəştli şərtlərlə vergi tətbiq edilir. İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələrində ayrı-ayrı dövlət orqanları və həmçinin dövlət müdafiəsi (zəmanət) almış idarələr, agentliklər və beynəlxalq institutlarda qiymətli kağızlar buraxırlar. Bu qiymətli kağızlardan biri tam dövlət zəmanəti altındadırsa, digərləri qismən dövlət zəmanəti alır. Dövlət qiymətli kağızları qeyd etdiyimiz kimi ilkin bölüşdürmədən sonra yenidən ikinci, yaxud ikinci dərəcəli alqı- satqıya məruz qalır. Dövlət qiymətli kağızları daha etibarli və təhlükəsiz alət olduğu üçün investorları çox cəlb edir və ikinci bazarda fəal satılır. Hökumətin borc öhdəlikləri kursları dəqiq müəyyən olunmuş fond birjalarna qəbul edilir. Bununla yanaşı bir qayda olaraq bu borc öhdəlikləri üzrə böyük həcmli sövdələşmələr birjadan kənar dövriyyədə də həyata keçirilə bilər. Beynəlxalq maliyyə bazarının tərkib hissəsi kimi çıxış edən ən mühüm tərəf özəl qurumların qiymətli kağızlarıdır. Bir çox qiymətli kağızlar xüsusi şirkətlər tərəfindən buraxılır və buna görə də onlar xüsusi, yaxud kommersiya qiymətli kağızların adını alır. Xüsusi qiymətli kağızlara borc öhdəlikləri aiddir. Xüsusi borc öhdəliklərinin ən geniş yayılmış forması istiqraz vərəqələridir. İstiqraz sahibləri səhmdar cəmiyyətin və səhm sahiblərinin hüquqlarından istifadə edirlər. Bəzən isə istiqraza malik olan şəxslər səhmdar qarşısında xüsusi üstünlüklər qazanırlar. Səhmdar cəmiyyət səhmlər üzrə divident hesabladığı kimi, onlar həm də istiqrazlar üzrə faizlərin ödənişini təmin etməlidir ki, bu onun xərclərinə daxil olur və onu artırır. Əgər səhmdar cəmiyyət müflisləşməyə məruz qalırsa, onda ilk növbədə istiqraz sahibləri və digər kreditorlar qarşısında öz öhdəliklərini ödəyir, sonra isə yerdə qalan aktivləri səhmdarlar qarşısında bölüşdürür. Xüsusi borc qiymətli kağızları investorların həcmindən asılı olaraq, müxtəlif nominal dəyərlərə malikdirlər. Bir ölkədə bu dəyərlər müxtəlif cür ola bilər. İstiqrazların kursunun müəyyən olunması onların nominal dəyərində faizlərlə 1000 manatdırsa və o, 985 manata satılırsa, onda deyirlər ki, onun kursu 98% təşkil edir. Bu faiz maliyyə bazarının gedişindən formalaşır və dəyişkən xarakter daşıyır. Yəni qiymətli kağızlar öz nominal dəyərlərindən Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|