Haci həSƏnov niyazi beynəlxalq biznes
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
149 1. Qiymətli kağızların buraxılması üzrə vasitəçilik fəaliyyəti və qiymətli kağızların ilkin yerləşdirilməsi üzrə emitentlərin sifarişlərinin qəbulu və icrası ilə əlaqədardır; 2. Qiymətli kağızlar üzrə kommersiya (diler) fəaliyyəti. Bu fəaliyyət özünü qiymətli kağızların alqı və satqısı üzrə sövdələşmələrin həyata keçirilməsində göstərir; 3. Qiymətli kağızlar üzrə komission (broker) fəaliyyəti. Bu qiymətli kağızların alqı və satqısı üzrə sövdələşmələrin həyata keçirilməsində komission haqqıdır; 4. Qiymətli kağızlar üzrə digər fəaliyyətlər. Bu yuxarıda sadalanan fəaliyyətlərlə əlaqədar olan müstəqil fəaliyyət şöbələrini əhatə edir. Beynəlxalq maliyyə bazarının tərkibi dedikdə, bu beynəlxalq bazarda fəaliyyət göstərən alətlər və fond qiymətləri başa düşülür. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində beynəlxalq maliyyə bazarının tərkibi xeyli genişdir. Bu, ilk növbədə özəl bölmənin mövcudluğu və öz iqtisadi-maliyyə fəaliyyətinin daim genişləndirilməsi ilə əlaqədardır. Beynəlxalq maliyyə bazarının tərkibində əsas yeri ümumi halda dövlətin qiymətli kağızları və xüsusi, yaxud özəl sektorun qiymətli kağızları tutur. Beynəlxalq qiymətli kağızlar bazarı alətləri arasında əsas yeri dövlət borc öhdəlikləri tutur. Borc öhdəlikləri dedikdə dövlətin qiymətli kağızları nəzərdə tutulur. Çünki dövlət bu qiymətli kağızların dəyərini vaxtı çatdıqca ödəməlidir. Belə halda dövlət qiymətli kağız buraxmaqla üzərinə borc öhdəliyi götürür. Bu qiymətli kağızların emitentləri mərkəzi hökumət, yerli hökumət orqanları, dövlət himayəsi və yaxud zəmanətli olan idarələr və təşkilatlardır. Dövlət qiymətli kağızlarını aşağıdakı məqsədlər üçün emissiya edir və ya buraxır: 1. Cari maliyyə kəsirini maliyyələşdirmək; 2. Bundan əvvəl bölüşdürülmüş və ya yerləşdirilmiş istiqrazların ödənilməsi; 3. Dövlət büdcəsinin kassa icrasını təmin etmək; 4. Vergi ödənişləri daxil olmalarının qeyri-bərabərliyinin aradan qaldırılması; 150 5. Kommersiya banklarının satıla bilən ehtiyat aktivləri ilə təmin olunması; 6. Yerli hökumət orqanlarının həyata keçirdikləri məqsədli proqramların maliyyələşdirilməsi; 7. Sosial əhəmiyyətli idarə və təşkilatların müdafiə olunması. Dövlətin qiymətli kağızlarının buraxılması büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsinin iqtisadi cəhətdən ən məqsədəuyğun metodudur. Bu maliyyələşdirilmə vəsaitlərin milli banka alınması və pul emissiyasından gəlirlərin cəlb edilməsi təcrübəsinə əsaslandıqda həyata keçirilir. Mərkəzi bankın kredit ehtiyatlarının istifadə edilməsi ssuda bazarının tənzimlənməsi imkanlarına məhdudiyyətlər qoyur. Büdcə kəsirinin pul emissiyası vasitəsilə örtülməsi inflyasiya ilə əlaqədar olaraq dövriyyəyə təminatsız ödəniş vasitəsi aktivlərinin daxil olmasına gətirib çıxarır və nəticədə pul dövriyyəsi pozulur. Borc alətlərinin buraxılması vacibliyi, hətta cari kəsirsiz büdcə ilində də əvvəllər buraxılan hökumət istiqrazlarının ödənilməsi və yaxud dövriyyədən çıxarılması ilə əlaqədar olaraq həyata keçirilə bilər. Bundan başqa göstərilən səbəblərin mövcudluğundan asılı olmayaraq bir büdcə ilində tez-tez dövlət gəlirləri və xərcləri arasında qısa müddətli uyğunsuzluqlar meydana çıxır. Bu onunla əlaqədardır ki, büdcəyə ödənişlərin daxil olmasının ən optimal vaxtı onların ödənilməsi və vergi bəyanatlarının verilməsi üçün müəyyən olunmuş vaxtda da mövcud ola bilər. Bu vaxt, büdcə gəlirlərinin büdcə xərcləri kimi vaxtlar üzrə bərabər bölüşdürülməsi mümkün olmur və bir sıra problemlər meydana çıxır. Ona görə də dövlət həmçinin büdcənin kassa icrasını təmin etmək məqsədilə qısamüddətli qiymətli kağızların buraxılmasına müraciət edə bilər. Məsələn, ‚Böyük Britaniya xəzinədarlığı tərəfindən‛ adlı vergi-əmanət sertifikatı buraxılır ki, bu da onların sahibləri tərəfindən istənilən vaxt həm geri qaytarıla bilər, həm də vergi ödənilməsi zamanı istifadə edilə bilər. Bir sıra ölkələrdə qısamüddətli dövlət qiymətli kağızları müəyyən dövrlərdə kommersiya banklarının satıla bilən aktivlərlə təmin olunması məqsədilə istifadə olunmuşdur. Kommersiya təşkilatları bu qiymətli kağızların buraxılmasında maraqlıdır. 151 Belə ki, onlar buraxılmış dövlət qiymətli kağızları öz ehtiyat fondlarında yerləşdirirlər ki, bu da onlara xeyli gəlir gətirir. Lazım gəldikdə isə onlar bu aktivləri sərbəst surətdə sata bilərlər. Dövlət qiymətli kağızları həmçinin yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən həyata keçirilən proqramların mahiyyətləndirilməsi və vəsaitlərin büdcədənkənar fondlara cəlb edilməsi məqsədi ilə buraxıla bilər. Dövlət təkcə öz qiymətli kağızlarını buraxmaq deyil, həm də hökumətin himayəsində olan müxtəlif idarə və təşkilatların emissiya etdikləri borc öhdəliklərinə zəmanət vermək hüququnu özündə saxlayır. Belə borc kağızları dövlət qiymətli kağız statusu əldə edir. Vəsaitlərin beynəlxalq fond bazarına cəlb edilmə miqyası müxtəlif bazar iqtisadiyyatı ölkələrində müxtəlifdir. Bu miqyas dövlət qiymətli kağızların ümumi həcmi və ümumi daxili məhsul arasındakı münasibətlərdə əks olunur, yəni hər bir ölkədə mövcud olan qiymətli kağızlar ümumi daxili məhsulun faizini əhatə edir. Məsələn, son illərin göstəricilərinə görə həmin münasibət təqribən belədir: İtaliyada - 50,6%, Yaponiyada - 40,4%, Fransada - 17,7%, Almaniyada - 16,6% və s. təşkil etmişdir. Dövlət borcunun dövlət qiymətli kağızlarının buraxılması hesabına maliyyələşdirilməsi, bank kreditlərinin köməyilə əlavə maliyyə vəsaitlərin cəlb edilməsi hesabına başa gəlməsi mümkündür. Bu həmçinin onunla əlaqədardır ki, hökumət buraxdığı borc öhdəliklərinə hər yerdə yüksək tələbat vardır. Eyni zamanda investorlar onların reallaşdırılması zamanı çox az çətinliklə qarşılaşırlar. Ona görə də dövlət qiymətli kağızları bazar iqtisadiyyatı ölkələrində daxili borcun maliyyələşdirilməsində əsas mənbələrdən biridir. Dövlət qiymətli kağızlarının ilkin yerləşdirilməsi adətən bir çox subyektlərin əməkdaşlığı zamanı həyata keçirilir. Bunların arasında başlıca rolu əsasən mərkəzi banklar (Azərbaycanda Milli Bank) oynayır. Mərkəzi banklar yeni istiqrazların geniş yayılması üzrə işləri təşkil edir, investorları cəlb edir və bir sıra hallarda hökumətin borc öhdəliklərinin çox böyük hissəsini (paketini) alır. Bir sıra ölkələrdə göstərilən funksiyaları mərkəzi banklar deyil, maliyyə nazirlikləri oynayır. Bazar iqtisadiyyatı Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|