Haci həSƏnov niyazi beynəlxalq biznes
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
161 əlaqədar iqtisadi münasibətlər toplusu kimi müəyyənləşdirmək olar. İstər milli, istərsə də dünya valyuta sistemi bir-birindən asılı və qarşılıqlı təsirdə olan bir sıra elementlərdən ibarətdir. Bunun əsasında: milli valyuta sistemində-milli valyuta, dünya valyuta sistemində isə beynəlxalq hesablaşmalarda ödəniş vasitəsi və ehtiyat valyuta funksiyasını yerinə yetirən ehtiyat valyutalar və həmçinin beynəlxalq hesab valyuta vahidləri təşkil edir. Hər hansı sistemi xarakterizə edərkən valyutanın dönərliliyi səviyyəsi, yəni xarici valyutaya dəyişməyin sərbəstlilik dərəcəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də valyuta dönərliliyinin müxtəlif səviyyələrini xarakterizə edən sərbəst dönər valyuta, natamam dönər valyuta və qapalı-valyuta meyarlarından istifadə edilir. Dönərlilik səviyyəsi valyutanın xarici valyutaya dəyişdirilməsində tətbiq olunan və yaxud da tətbiq olunmayan məhdudiyyətlər, onu tənzimləyən reqlamentləşdirici tədbirlər sisteminin mövcudluğundan, valyuta əməliyyatlarının növləri və sübyektlərinə tətbiq olunan hüquqi və kəmiyyət məhdudiyyətlərinin mövcudluğu ilə müəyyən olunur. Hazırki dövrdə ancaq bir sıra sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin valyutaları tam sərbəst dönərliliyə malikdir, qalan ölkələrin əksəriyyətində valyuta əməliyatlarına bu və ya digər məhdudlaşdırıcı tədbirlər mövcuddur. Valyuta sisteminin fəaliyyət göstərməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də valyuta məzənnəsi rejimidir. İki əks valyuta məzənnəsi rejimi mövcuddur ki, onların da əsasında müxtəlif variantlarda valyuta məzənnəsi rejimi formalaşdırmaq mümkün olur: qeyd olunmuş valyuta məzənnəsi rejimi və üzən valyuta məzənnəsi rejimi. Qeyd olunmuş valyuta məzənnəsi rejimində ölkənin milli valyutasının məzənnəsi qanunvericilik yolu ilə müəyyənləşdirilir və əsasən çox cüzi kənarlaşmalara (müəyyən dəhliz daxilində) yol verilir. Sərbəst üzən valyuta məzənnəsi rejimində isə valyuta məzənnəsi bazardakı milli valyutaya olan tələb və təklif əsasında müəyyənləşir və özündə iqtisadiyyatda baş verən bütün dəyişiklikləri əks etdirir. Qeyd edildiyi kimi bu rejimlərin müxtəlif kombinasiyasında valyuta məzənnəsinin yeni rejimləri əldə olunur. Valyuta sistemi özündə həmçinin valyuta bazarlarının rejimlərini və qızıl bazarlarını birləşdirir. İlk qərarlaşan dünya valyuta sistemi 1867-ci ildən XXəsrin 20-ci illərinə kimi fəaliyyət göstərən Paris sistemi olmuşdur. Onun xarakterik cəhəti qızıl standartın və tələb təklifdən asılı olaraq sərbəst üzən valyuta məzənnəsi rejiminin qəbul edilməsi idi. Qızıl standart sisteminə görə valyuta münasibətlərinin təşkilində qızıldan pul əmtəəsi kimi istifadə 162 olunur. Ona görə də hər bir milli pul vahidi müəyyən qızıl tərkibinə malik idi ki, onun da əsasında digər valyutalarla valyuta məzənnəsi müəyyənləşirdi. Valyutanın sərbəst qızıla dəyişdirilməsi təmin edilir di ki, qızıl dünya pulu kimi çıxış edirdi. XX əsrin əvvəlində dünyada baş verən proseslər və Birinci dünya müharibəsi, bir sıra ölkələrdə inqilabi şəraitin yaranması Paris valyuta sisteminin dağılmasına gətirib çıxardı. Onun əvəzində 1922-ci ildə Genuya valyuta sistemi gəldi ki, onun xarakterik cəhəti qızıldeviz standartına əsaslanması idi. Yəni qızılla yanaşı digər ölkələrin valyutalarının ” qızıl devizi kimi qəbul edilməsini qanuniləşdirirdi. Valyuta məzənnəsində qızıl nisbətlər saxlanıldı və üzən valyuta rejimi məzənnəsi bərpa olundu.Bir sıra ölkələrdə məs, ABŞ, İngiltərə və Fransada qızılkülçə standartından da istifadə edilirdi. Genuya valyuta sistemi uzun müddət yaşamadı. Artıq 1930-cu illərin birinci yarsında dünya iqtisadi böhranı nəticəsində dünya valyuta sistemi gərgin sarsıntılar yaşadı və qızıldeviz standartı dağıldı. İkinci dünya müharibəsinin başlanğıcında ancaq ABŞ-da pul banknotları qızıla dəyişdirilirdi. İkinci dünya müharibəsi dünyada iqtisadi güc mərkəzlərində böyük dəyişikliyə səbəb oldu, İngiltərə, Fransa kəskin zəiflədi, Yaponiya və Almaniya darmadağın oldu, ABŞ isə dünyanın ən güclü dövlətinə çevrildi. Belə bir şəraitdə dünya valyuta sistemin təkmilləşdirilməsi, onun islahatını aparılması ABŞ-n güclü təsiri altında baş verdi. Dünya valyuta sisteminin əsasını ABŞ-ın Bretton-Vudss şəhərindəki beynəlxalq konfransın (1944) qərarları təşkil etdiyindən, bu sistem Bretton-Vudss sistemi adlandırıldı ki, onun da əsas prinsipləri aşağıdakılardan ibarət idi. Məhdud şəkildə olsa da qızıldeviz standartından istifadə etmək saxlanıldı, qızıldan valyuta məzənnəsini müəyyənləşdirməkdə istifadə edilirdi, ABŞ dollarının qızıla dəyişdirilməsi Mərkəzi Bank tərəfindən olsada davam etdirildi, qızıl beynəlxalq hesablaşmalar və ödəniş vasitəsi olaraq qalırdı, AÇŞ dollarından başqa ingilis funt sterlinqi də ehtiyat valyuta rolu oynayırdı. Həqiqətdə isə ancaq dollar standartı fəaliyyət göstərirdi, çünki ancaq dollar qızıla dəyişdirilirdi. Bretton-Vudss sisteminin mühüm xüsusiyyəti qeyd olunmuş valyuta məzənnəsi sisteminə keçilməsi idi ki, burada müəyən olunmuş hədlərdən azacıq kənarlaşmağa icazə verilirdi. Həmçinin iki mühüm valyuta-maliyə və kredit təşkilatı-Beynəlxalq Valyuta fondu (BVF) və Beynəlxalq yenidənqurma və inkişaf bankı (BYİB) yaradıldı. Bunların başlıca vəzifəsi iştirakçı dövlətlərə tədiyyə balansında ciddi kəsr Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|