KapitaliZMƏ
Yüklə 192,44 Kb. Pdf görüntüsü
|
İlkin Sabiroğlu haldadır. Geniş mənada pul kütləsindən tədavüldəki manatı çıxsaq (1596.8‐1072.9), SDV (Sərbəst Dönərli Valyuta) hesabı‐ nın 523.9 milyard manata bərabər olduğunu taparıq. Eyni za‐ manda tədavüldəki manatdan nağd şəkildəki manatı çıxsaq (1072.9‐815.6), manatla olan depozitlərin həcminin 257.3 mil‐ yard manata bərabər olduğunu müəyyənləşdirmiş oluruq. Anlaşıldığı kimi, banklara olan etibarsızlıq, hesablaşmala‐ rın bank hesablarının xaricində həyata keçirilməsi və bankların sərbəst bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun xidmətlər tək‐ lif edə bilməməsi, onların pul yaratma imkanlarını minimum səviyyədə saxlamışdır. Lakin qeyd etməliyik ki, bu dövrdə emissiya ilə də daha əv‐ vəl saydığımız səbəblərə görə ciddi bir nəticə əldə etmək mümkün deyildi. Həmin reallıqda hətta milli valyutamızın dövriyyə sürətinin dəyişməyəcəyini qəbul etsəydik belə, bu addım inflyasiya meyli yarada bilərdi. Bəlkə də bu deflyasi‐ yaya qarşı çarə olaraq düşünülə bilərdi. Amma nəzərə alsaq ki, daxili tələbatın böyük bir hissəsi idxal mallarıyla ödənilidi, de‐ mək bu paralel şəkildə ticarət dövriyyəsini artıracağı üçün val‐ yuta kurslarını yüksəldəcəkdi. Hansı ki, mövcud deflyasiya şə‐ raitində belə valyuta kursları yüksəlməkdəydi. Bu isə Milli Bankın daha artıq xarici valyuta rezervini tükətməsi anlamına gəlirdi. Deflyasiyanın ümumi qiymətlər səviyyəsi düşərkən milli gəlir, istehsal və məşğulluq səviyyəsinin də düşməsi mənasına gəldiyini hamımız bilirik. Maraqlıdır ki, Azərbaycanda 1998‐ci ildə 0,8 faizlik bir inflyasiya olduğu halda ÜDM 10 faiz artdığı kimi, 1999‐cu ilin iyulunda yaşanan 6,8 faizlik devalvasiyaya baxmayaraq il sonunda ortalama olaraq 8,5 faizlik deflyasiya özünü göstərmiş, amma ÜDM 7,4 faiz artmışdır. Digər tərəf‐ dən rəsmi məlumatlar həm istehsal və həm də məşğulluq sə‐ viyyəsində yüksəlmənin olduğunu ortaya qoyurdu. Bu kimi paradoksal nəticələr Milli Bankın valyuta kursu siyasəti xari‐ ‐ 158 ‐ Kapitalizm Kapitalizmə Bənzəməz cindəki vasitələrlə iqtisadiyyatda elə də təsirli ola bilmədiyini ortaya qoymaqdadır. Qısası, iqtisadi inkişafa nail olmadıqca Azərbaycanda emis‐ siya, devalvasiya və s. Azərbaycandan irəli olan ölkələrdəki ki‐ mi meyllər yaratmayacaq. Bunu qəbul etməsək, tez‐tez para‐ doksal vəziyyətlərlə qarşı‐qarşıya qalacağıq. 176 Uzun müddət siyasətin yoxsa iqtisadiyyatın öncü, aparıcı və ya müəyyən edici rola sahib olduğu müzakirə obyekti ol‐ muşdur. Təcrübələr göstərir ki, ölkələr inkişaf etdikcə, cəmiy‐ yətdə demokratikləşmə və liberallaşma fəaliyyətləri sürətlən‐ dikcə, iqtisadiyyat da tədricən siyasətin hegemoniyasından azad olmağa, sərbəstləşməyə doğru yönəlir. Lakin iqtisadiy‐ yatın tamamilə siyasətin hegemonluğu altında olduğu Azər‐ baycan kimi iqtisadi cəhətdən az inkişaf etmiş ölkələrdə iqti‐ sadi inkişafa nail olmağın və iqtisadi problemlərin həlli yolu iqtisadi çarələrdən daha çox reform tərəfdarı olan siyasi iradə‐ nin ortaya qoyulmasından keçir. Azərbaycanda Milli Bankın əlindəki ən effektli təsir vasitə‐ sinin valyuta kursu siyasəti olduğunu yuxarıda qeyd etdik. İkinci mərhələ makroiqtisadi stabillik siyasətini izlədiyindən, həmçinin bu mərhələdə Milli Bankın valyuta bazarında stabil‐ liyin təmini üçün daha çox xarici valyutanın satışı yönündə valyuta bazarına müdaxilə etdiyini nəzərə alsaq, o zaman öl‐ kənin valyuta rezervlərinin möhkəmləndirilməsinin və ölkəyə valyuta daxilolmalarının təşviq edilməsinin zərurəti də anlaşı‐ lar. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 28 aprel 1998‐ci il tarixli “Fiziki Şəxslərin Xaricə Valyuta Aparması Haqqında” 95 saylı qərarı mövcuddur. Həmin qərara görə, ölkədən min ABŞ dollarına qədər vəsaiti rüsumsuz, on min 176 Ilkin Sabiroglu, “Azerbaijan has very limited possibilities of using macroeconomic political means”, op. cit. ‐ 159 ‐ İlkin Sabiroğlu ABŞ dollarına qədəri (daha əvvəllər beş min ABŞ dolları idi) rüsum ödəməklə aparmaq olar. Rüsumsuz aparılan məbləği çı‐ xandan sonra qalan doqquz min ABŞ dolları daha əvvəllər ol‐ duğu kimi iki deyil, bir faiz rüsuma cəlb edilir. 177 “Ekspert” jurnalının 13‐cü sayında yer alan statistik məlu‐ mata görə, ümumiyyətlə 2000‐ci il ərzində fiziki şəxslər tərə‐ findən ölkədən kənara 132.9 milyon ABŞ dolları məbləğində valyuta vəsaiti çıxarılmışdı. Onlardan tutulan gömrük haqqı‐ nın məbləği də 1.131 milyon dollara bərabər olub. Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin 12 saylı məruzəsində göstərilir ki, 2000‐ci ilin ilk on bir ayında idxalın həcmi 1051.4 milyon dollar təşkil etmiş‐ dir. Bunun da 87.7 faizi (922 milyon dolları) qeyri‐dövlət mül‐ kiyyətli müəssisələrin və fiziki şəxslərin payına düşmüşdür. Həmçinin, toplam xarici ticarət əməliyyatlarının cəmi 0.8 faizi‐ nin barter əlaqələri vasitəsilə həyata keçirildiyi qeyd edilmiş‐ dir. Sadələşdirmə baxımından idxalın gömrükdən yayınan his‐ səsini nəzərə almasaq və fiziki şəxslər tərəfindən ölkədən kə‐ nara aparılan valyuta vəsaitinin hamısının idxala yönəldiyini fərz etsək belə, yuxarıda göstərdiyimiz rəsmi rəqəmlərin təhlili 2000‐ci il ərzində 100 milyonlarla dollar vəsaitin gömrük rüsu‐ mu ödəmədən, yəni qeydə alınmadan xaricə çıxarıldığını sü‐ but edir. Kölgə iqtisadiyyatının həcmini nəzərə aldıqda isə, bu vəsaitin daha yüksək olduğunu asanlıqla proqnozlaşdırmaq mümkündür. 178 Digər tərəfdən, əvvəllər ölkəyə valyuta gətirilən zaman onun rəsmiləşdirilməsində 0.15 faiz dərəcəsi ilə ödəmələr hə‐ yata keçirildi. Nazirlər Kabinetinin qərarına görə isə, 16 aprel 2001‐ci il tarixindən etibarən ölkəyə gətirilən valyuta üçün 0.5 177 Ilkin Sabiroglu, “Currency control and capital flow”, Azerbaijan Bulletin No:21 (275), 24 mart 2001, ANDF, http://www.eurasianet.org/resource/ azerbaijan/ hypermail/ 200105/0055.html, (01.03.2006). 178 Ibid. ‐ 160 ‐ Yüklə 192,44 Kb. Dostları ilə paylaş:
|