KapitaliZMƏ

İlkin Sabiroğlu 
rəfdən isə idxalın həm ölkə daxili istehsal, həm də istehlak içə‐
risində mühüm çəkiyə sahib olduğunu göstərir. 
Maraqlıdır  ki,  manatın  möhkəmlənməsi  haraya  qədər  da‐
vam  edəcək?  6  sentyabr  2005‐ci  il  tarixində  yerli  bir  qəzetdə 
dərc edilən məqaləmin son abzası aşağıdakı şəkildə idi: 
“Bu  tendensiya  başqa  fəsadlar  da  törədə  bilər.  Doğrudur, 
“Holland Sindromu”ndan yayınma, ölkənin ixrac potensialını 
artırma kimi məsələlər, sadəcə, real və nominal effektiv valyu‐
ta məzənnələrini dəyişməklə həll edilə bilməz. Bu, ümumilik‐
də  hökumətin  iqtisadi siyasətinin  prioritetlərinə  çevrilməlidir. 
Amma antiinflyasiya tədbiri kimi manatın möhkəmlənməsi də 
mütəmadi  davam  edə  bilməz.  Mövsümi  amillər  də  bir  azdan 
inflyasiya  lehinə  fəaliyyət  göstərəcək.  Seçki  kampaniyası  in‐
flyasiya  üzərindəki  həm  monetar,  həm  də  qeyri‐monetar  təz‐
yiqləri artıracaq. Denominasiya da inflyasiyaya öz neqativ töh‐
fəsini verəcək. Milli Bankı isə çətin sınaqlar gözləyir. Çünki in‐
flyasiyanın səbəbləri müxtəlif olsa da, məsuliyyət yenə də Mil‐
li Bankın üzərindədir.”
188
Bu  məqaləmin  üzərindən  təqribən  on  gün  keçmişdi  ki  ilk 
fəsadı yaşadıq. Şənbə günü (17 sentyabr 2005) dolların məzən‐
nəsinin anidən çox kəskin şəkildə aşağı düşdüyü xəbəri yayıl‐
dı. Bəs nə baş vermişdi? Ölkədə dolların belə sürətlə ucuzlaş‐
masını necə izah etmək mümkün idi? 
Yuxarıda  da  göstərdiyimiz  kimi  Milli  Bank  2005‐in  birinci 
rübünə  qədər  ölkənin  “Holland  Sindromu”ndan  yayınması 
məqsədilə  dolların  Azərbaycan  manatı  ilə  məzənnəsini  stabil 
saxlamaq  siyasəti  yürüdürdü.  Birinci  rübdən  etibarən  isə,  in‐
flyasiya ilə mübarizənin bir forması kimi manatın bahalaşması 
siyasətini  yürütməyə  başladı.  Lakin  ölkə  vətəndaşları  yetəri 
qədər məlumat sahib deyildi. Biz buna asimmetrik bilgi deyi‐
rik. Bu məlumatsızlıq isə öz növbəsində müəyyən spekülyasi‐
                                                 
188
 Ibid. 
 
‐ 170 ‐

---

Kapitalizm Kapitalizmə Bənzəməz 
yalar  nəticəsində  sinerji  təsiri  yaradaraq  ölkədə  dollardan  qa‐
çışı sürətləndirirdi. 
Əslində Azərbaycan neft ölkəsi olduğundan artıq daxili ba‐
zarda  dolların  təklifi  tələbindən  çoxdur.  Ona  görə  də  2005‐in 
birinci  rübünə  qədər  MB  daxili  bazarda  manat  sataraq  dollar 
təklifini balanslaşdırır, dolayısı ilə manatın möhkəmlənməsini 
əngəlləyirdi. Halbuki dünya bazarlarında həmin vaxt ABŞ dol‐
ları  dəyər  itirirdi.  Bu  ilin  birinci  rübündən  etibarən  isə  dollar 
xarici bazarlarda dəyər qazanmağa başladığı halda, bizdə MB 
antiinflyasiya  tədbiri  kimi  manatın  bahalaşmasına  imkan  ver‐
di. 
Həmin  şənbə  günü  yaşananları  isə  xüsusi  təhlil  etmək  la‐
zımdır.  Bununla  əlaqədar  beynəlxalq  təcrübədən  çıxış  edərək 
həmin dövrdə mətbuatda da yer alan iki versiyamız üzərində 
dayanmaq  mümkündür.  Hər  iki  versiya  ciddi  şəkildə  araşdı‐
rılmalıdır.
189
Birinci  versiyamız  bu  idi  ki,  kimlərsə  siyasi  hakimiyyətə 
pul  böhranı  yarada  biləcəkləri  ilə  bağlı  mesaj  vermək  istədi. 
Belə  ki,  ölkədə  təqribən  900  milyon  dollardan  bir  qədər  aşağı 
həcmdə geniş mənada manatla pul kütləsi var. Bank sektorun‐
dan kənardakı manatla nağd pul kütləsi isə 600 milyon dollar‐
dan  bir  qədər  çoxdur.  Nəzəri  olaraq,  həftəsonu  bu  vəsaitin 
(600 milyon dollarlıq manatın) 3‐5 faizini və şayiə sistemini hə‐
rəkətə  keçirərək  bənzər  şəkildə  çaxnaşma  salmaq  mümkün‐
dür. Doğrudur, kommersiya qurumları bazardakı rəqabətə uy‐
ğun olaraq, MB‐nin rəsmi məzənnəsindən yalnız 3 faiz artıq və 
ya  əksik  qiymət  müəyyənləşdirə  bilərlər  və  ayrı‐ayrı  valyuta‐
dəyişmə məntəqələri də buna riayət etməlidirlər. Amma bəhs 
etdiyimiz  halda  valyutadəyişmə  məntəqələri  buna  riayət  et‐
sələr belə qara bazar mexanizmi avtomatik işə düşür. Nəzarəti 
                                                 
189
 İlkin Sabiroğlu: “Dollar niyə ucuzlaşdı? Spekulyasiya, yoxsa ..?”, Müsahibə, 
“Gündəlik Azərbaycan” qəzeti, 20 sentyabbr 2005. 
 
‐ 171 ‐

---

İlkin Sabiroğlu 
itirməmək  üçün  hətta  bir  çox  ölkələrdə  həftə  sonları  valyuta‐
dəyişmə  məntəqələrinin  fəaliyyət  göstərməsinə  qadağa  qo‐
yulur. 
Əgər bu versiya doğrudursa bunu edənlər daha təhlükəlisi‐
ni ‐ denominasiya mərhələsində bunun əksini də edə bilərlər. 
Bircə şayiə yayılsa ki, köhnə əsginaslar batacaq bu daha təhlü‐
kəli vəziyyət yarada bilər və xalqdakı məlumatsızlıq manatdan 
qaçışı  stimullaşdırar.  Nəzərə  alsaq  ki,  keçmiş  illərdə  manatla 
bağlı  yaşanan  hadisələrin  izləri  hələ  də  insanların  şüurundan 
silinməyib, onda bu addım daha ciddi fəsadlar törədə bilər. 
Bütün Mərkəzi Banklar belə vəziyyət üçün hazırlıqlı olma‐
lıdır. Bilindiyi kimi, dünyada Mərkəzi Bank anlayışının beşiyi 
İngiltərə  sayılır.  İngiltərənin  Mərkəzi  Bankı  belə  1992‐ci  ilin 
sentyabrında  George  Sorosun  spekulyativ  addımları  qarşısın‐
da duruş gətirə bilməmişdi. Azərbaycanda pul bazarının həc‐
mi  kiçik  olduğundan  burada  çaxnaşma  yaratmaq  istəyənlərin 
George Soros qədər milyardlar sahibi olmasına da ehtiyac yox‐
dur. Daha kiçik həcmlə də buna nail ola biləcəkləri nəzərə alın‐
malıdır  və  denominasiya  ilə  bağlı  zəruri  tədbirlər  görülməli‐
dir.
190
Amma  ikinci  bir  versiyamız  daha  var.  Türkiyədə  1994‐cü 
ilin yanvar ayında baş nazir Tansu Çillerin rəhbərliyindəki hö‐
kumət  devalvasiya  qərarı  aldı.  Lakin  sonradan  bəlli  oldu  ki, 
sirr kimi saxlanmalı olan bu devalvasiya qərarı haqqında Tan‐
su  Çillerin  ən  yaxın  adamları  məlumatlı  imiş  və  bunlar  çox 
ciddi spekulyativ əməliyyatlara girişiblər. Nəticədə, bu deval‐
vasiyanın Türkiyəyə maliyyəti çox yüksək oldu. 
Azərbaycanda da manatın revalvasiya prosesi gedirdi. Hə‐
min ərəfədəki bir mətbuat konfransında maliyyə naziri gələn il 
dolların 4550‐4600  manat səviyyəsində olacağını  bəyan  etmiş‐
di. Reallıq isə budur ki, Milli Bankın manatın möhkəmlənmə‐
                                                 
190
 Ibid. 
 
‐ 172 ‐

---