Maşınqayırmanın tarixinə dair

Avtomatlaşdırmanın yayılması 

 

455 

Hesablama  maşınlarının  inkişafında başqa alman riyaziyyatçısı Qottfrid 

Vilhem  Laybnitsin  işləri  mühüm  rol  oynamışdır.  1671-ci  ildə  Laybnits 

ağacdan  hazırlanmış  maşınını  özü  ilə  Londona  götürür  (şəkil  3.8). 

Laybnits  o  dövrdə  Londonda  təzəcə  yaradılmış  “Kral  cəmiyyəti”-nə 

(ingl. Royal Society) üzv olmaq üçün onu cəmiyyətin üzvləri qarşısında 

nümayiş  etdirir.  Onun  maşını  Sir  Samuel  Morland  tərəfindən 

düzəldilmiş  maşınla  yarışa  qoyulur.  Laybnitsin  maşını  uduzsa  da,  onun 

konsepti yüksək qiymətləndirilir və o cəmiyyətə üzv götürülür [3.4]. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 3.8. Laybnitsin hesablama maşını. 

 

Laybnitsin  əlyazmalarından  məlum  olur  ki,  o  maşının  hissələrinin 

hazırlanması  zamanı  böyük  problemlərlə  üzləşir.  Maşının  hissələrini 

dəqiq  hazırlamaq  mümkün  olmadığından,  ona  ixtira  etdiyi  maşının 

üstünlüyünü  nümyiş  etdirmək  qismət  olmur.  Laybnitsin  ideyasının 

düzgünlüyünü  yalnız  1894-cü  ildə  dəqiq  emal  üsullarının  tətbiqi  ilə 

maşının hazırlanmasından sonra sübut etmək mümkün olmuşdur [3.5].   

---

Avtomatlaşdırmanın yayılması 

 

456 

 

Müasir  hesablama  texnikasının  atası,  XIX  əsrdə  hesablama 

avtomatlarının  düzəldilməsi  ilə  məşğul  olan  ingilis  riyaziyatçıları  Çarlz 

Bebbij  və  Herman  Hollerit  sayılırlar.  Bebbij  maşının  effektivliyini 

artırmaq  üçün  onu  iki  hissəyə  bölür:  yaddaş  və  əməliyyat  texnikası. 

1833-cü ildə Bebbij bizə bu gün məlum olan hesablama maşını ilə oxşar 

olan  maşının  düzəldilməsinə  başlayır.  Bu  maşın  dörd  əməliyyat  üçün 

nəzərdə  tutulub,  50000  rəqəmin  yaddaşına  imkan  verməli  idi.  Bebbij 

rəqəmlərin  maşına  verilməsi  üçün  deşikli  kartlardan  istifadə  etməyi 

nəzərdə tutmuşdu. O, əməliyyatların yerinə yetirilməsi üçün proqramları 

baraban  üzərində  yerləşdirmək  istəyirdi.  Bu  maşın  proqramla  idarə 

olunan  ilk  maşın  idi.  Burada  proqram  sərt  olmayıb  hər  bir  istifadəçi 

tərəfindən dəyişdirilə bilərdi. Prosesin idarəsi üçün Bebbij ikinci bir kart 

daxil  etmək  istəyirdi.  Bu  kart  ilə  əməliyyatların  təkrarı  və  prosesin 

gedişində müəyyən kartları adlamaq mümkün idi. Təsvir olunmuş maşın 

ilk  proqramla  idarəolunabilən  maşın  idi  [3.6].  Ancaq  Babbijin  bu 

maşınını  emal  texnologiyasının  problemləri  səbəbindən  düzəltmək 

demək olar ki, mümkün deyildi.  

 

Alman-amerikan  mühəndisi 

Hollerit 

də 

deşikli 

kartla 

işləyən 

seçmə 

və 

sayma 

maşınını  düzəldir  (şəkil  3.9). 

O,  ilk  dəfə  olaraq  deşikli 

kartlardan  verilənlər  yaddaşı 

kimi  istifadə  edir.  Onun  bu 

maşını 1890-cı ildə Amerikada 

keçirilən 

əhalinin  siyahıya 

alınması  prosesində  işləmə 

qabiliyyətini sübut edir. Holle- 

ritin 

maşınından 

kartların 

qiymətləndirilməsində  istifadə 

olunur [3.5].           

 

 

Şəkil 3.9. Holleritin sayğac maşını.  

---

Avtomatlaşdırmanın yayılması 

 

457 

 

Elektron  hesablama  maşınlarının  sonrakı  inkişafında  XIX  əsrin 

ortalarında  Bul  (ingl.  George  Bool)  tərəfindən  yaradılmış  riyaziyyatın  

yeni  bölməsi  böyük  rol  oynamışdır.  Burada  işlənmiş  yeni  hesablama 

qaydası formal  məntiqi fikri  ifadə  etməyə imkan  verirdi. Sonralar onun 

nəzəriyyəsi Bul cəbri kimi məşhurlaşır.  

 

Təxmiən  bir  əsr  sonra  alman  mühəndisi  Tsuze  (alm.  Zuse)  və 

amerikalı  Ayken  (ingl.  Aiken)  tərəfindən  hesablama  texnikasının 

yaradılması  istiqamətində  növbəti  addım  edilir.  Tsuzenin  düzəltdiyi 

hesablama maşını rəqəmlərin dual təsvirinə əsaslanaraq uğurla işləyir.     

 

Tsuze  Berlində  təyyarə  zavodunda  mühəndis  kimi  fəaliyyət 

göstərirdi.  O,  təyyarələrin  statik  hesabatları  və  riyazi  məsələlərin  həlli 

zamanı  bu  işlərin  avtomatlaşdırılması  üzərində  düşünməyə  başlayır. 

Tsuzenin  ideyası:  dişli  çarx  və  ştanqalardan  imtina  etmək  və  dual  say 

sistemindən  istifadə  etməklə  yeni  bir  məntiqə  əsaslanan  hesablama 

maşını  düzəltməkdən  ibarət  idi.  Artıq  1938-ci  ildə,  o,  özünün  ilk  sınaq 

maşınını-Z1-i  nümayiş  etdirir.  Bu  maşın  öz  məntiqinə  və  yaddaş 

prinsipinə  görə mexaniki  maşınlara oxşayırdı. Maşında verilənləri  daxil 

etmək,  yaddaş,  idarə  və  xaric  etmək  üçün  ayrıca  proqramlar  nəzərdə 

tutulmuşdur.  Tsuzenin  maşını  hesablama  əməliyyatlarını  sırf  düal 

məntiq  əsasında  yerinə  yetirirdi.  Burada  “inkar  etmək”,  “və”,  “yaxud” 

kimi  əməliyyatların  da  aparılması  mümkün  idi.  Sonra  Tsuze  öz 

hesablama maşınında telefon relelərindən istfadə edərək Z2-ni düzəldir. 

 

Tsuze  apardığı  təkmilləşdirmələrdən  sonra    1941-ci  ildə  yeni 

keyfiyyətdə  işləyən  Z3  maşınını  nümayiş  etdirir  (şəkil  3.10).  Bu  qurğu 

artıq 

proqramlaşdırılabilən 

hesablama 

maşınının 

bütün 

vacib 

elementlərinə malik idi. Bununla Tsuze dünyada ilk dəfə olaraq, bu gün 

bizə  məlum  olan  EHM  ilə  eyni  konseptə  malik  olan,  tam  elektrik 

cərəyanı  ilə  işləyən  elementlərlə  təchiz  olunmuş  maşını  düzəltmiş  olur. 

Bu  maşın  2600  reledən  ibarət  idi.  Yaddaş  hər  biri  22  bitə  malik  64 

ədəddən  ibarət  idi.  Verilənlər  klaviatura  vasitəsilə  daxil  edilirdi.  Maşın 

taktla  işləyirdi.  Bu  takt  saniyədə  təxminən  5  dəfə  fırlanan  baraban 

tərəfindən  yerinə  yetirilirdi.  Maşını  dörd  hesablama  əməliyyatı  üçün 

---