Maşınqayırmanın tarixinə dair

Avtomatlaşdırmanın yayılması 

 

458 

tətbiq  etmək  mümkün  idi  [3.7].  Tsuze  maşınlarının  planlı  inkişafı 

sayəsində  1945-ci  ildə  dördüncü  nəsil  elektron  hesablama  maşını  -Z4 

yaradılır və bu maşın 1960-cı ilə qədər tətbiq olunur.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 3.10. Konrad Tsuze və onun Z3 maşını. 

 

 

1945-ci  ildə  ABŞ-da  mühəndislər  Maukli  (ingl.  John  Mauchly)  və 

Ekert  (ingl.  John  Presper  Eckert)  tərəfindən  ilk  elektron  hesablama 

maşını  düzəldilir  (şəkil  3.11).  Bu  maşın  mütəxəssislər  arasında  ENIAC 

(Electronic  Numerical  İntegrator  and  Computer)  adı  ilə  məşhurlaşır. 

Mütəxəssislər  1943-cü  ildə  Pensilvaniya  Universitetində  bu  maşının 

yaradılmasına başlayırlar. 18000 elektron  lampasından və 500000 əl ilə 

lehimlənmiş  birləşmədən  yığılmış  bu  maşının  çəkisi  30  t  idi  və  onun 

yerləşdirilməsi  üçün  150  m

2

  sahə  tələb  olunurdu.  ENİAC  maşınının 

düymə  və  ştekerlərlə  işləməsi  proqramlaşdırmanı  çətinləşdirirdi. 

Bundan  əlavə,  maşının  etibarlığı  aşağı  olduğundan,  onun  işləmə  vaxtı 

yalnız bir neçə dəqiqədən ibarət idi. Əməliyyatın aparılması zamanı baş 

verə  biləcək  xətaları  azaltmaq  üçün  əvvəlcədən  bir  çox  lampanın 

---

Avtomatlaşdırmanın yayılması 

 

459 

dəyişdirilməsi lazım idi. Ona görə də, bu maşının praktiki tətbiqi bir çox 

çətinliklərlə bağlı idi [3.8]. 

Proqramlaşdırıla  bilən  hesablama  maşınlarının  inkişafında  Noyman 

(ingl. John von Neumann) tərəfindən işlənmiş iki yeni konseptlə müasir 

hesablama  texnikasının  əsası  qoyulur.  O,  paralel  işləyən  ENİAC 

maşınından fərqli olaraq yalnız bir mərkəzi riyazi əməliyyat sistemindən 

istifadə edir və əməliyyatları ardıcıl olaraq yerinə yetirir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 3.11. ENİAC hesablama maşını.

 

 

 

1948-ci  ildə  tranzistorların  ixtirası  ilə  hesablama  maşınlarının 

təkmilləşdirilməsi  və  praktikada  geniş  tətbiqi  üçün  növbəti  imkan 

yaranır. Tranzistorların  kiçik  ölçüyə  və  yüksək  etibarlığa  malik  olması, 

ucuz  başa  gəlməsi  və  az  enerji  işlətməsi  kimi  üstün  cəhətləri,  tezliklə 

elektron lampalarını sıxışdırır (şəkil 3.12).  

 

Bundan sonra yarımkeçiricilər texnikasının kiçik intervallarla inkişafı 

ilə  hesablama texnikasının  da  gücü  artmağa  başlayır. 1959-cu ildə ilk  

---

Avtomatlaşdırmanın yayılması 

 

460 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

a) relelər   

       b) elektron lampaları 

 

c) tranzistorlar 

 

 

Şəkil 3.12. Reledən mikroelektronik elementə doğru. 

 

dəfə  olaraq  inteqrasiya  olunmuş  çevirici  sxemlər  (Integrated  Gircuits, 

IC),  1965-ci  ildə  yüksək  səviyyəli  çevirici  sxemlər  (Large  Scaled 

Integrated  Circuits,  LSI)  və  1975-ci  ildə  isə  ilk  mikroprosessorlar 

yaradılır  (cədvəl  3.1).  Çevirici  sxemlər  adətən  lövhələr  üzərində 

tranzistorları  lehimləyərək  düzəldilirdi.  Yüksək  səviyyəli  sxemlərdə  isə 

diod,  kondensator,  müqavimət  və  birləşmələr  ekstrem  kiçik  formada 

silisiumkarbid  lövhənin  üzərində  birbaşa  yaradılır.  Bu  yeni  texnologiya 

mikroelektronikanın  gələcək  inkişafını  müəyyən  edərək,  getdikcə 

hesablama texnikasında miniatürləşdırməyə imkan yaratmışdır. 

 

Cədvəl 3.1. Elektron elementlərin inkişaf mərhələləri. 

Yaranma 

tarixi 

Element 

Funksiya  elementlərinin 

sayı 

1837 

1906 

1947 

1960 

1970 

1975 

1980 

bu gün 

Elektromexanik rele 

Elektron lampa 

Tranzistor 

Inteqrasiya olunmuş idarə sxemləri 

(Mikroelektronikanın başlanğıcı) 

 

1 

1 

1 

10-a qədər 

təxm. 1000-ə qədər 

təxm. 10000-ə qədər 

təxm. 100000-ə qədər 

100000000-dan artıq 

 

---

Avtomatlaşdırmanın yayılması 

 

461 

3.2.2. Rəqəmli idarəetmə sistemlərinin yaranması    

 

 

Dəzgahlar  üçün  idarəolunma  informasiyalarının  yaddaşa  verilməsi 

formalarının  axtarışı  uzun  ənənəyə  malik  olub,  öz  başlanğıcını  seriyalı 

istehsaldan  götürmüşdür.  Pəstahların  yüksək  dəqiqliklə,  təkrar  olunaraq 

emal  olunması  üçün  informasiyaların  uzun  müddətli  və  sadə  şəkildə 

saxlanması  baxımından  müxtəlif  yaddaş  konseptləri  yaranmışdır.  Onlar 

dəzgahların  sazlanmasını  sadələşdirərək  prosesə  nəzarət  işlərini 

sexlərdən planlaşdırma şöbələrinə keçməyə imkan yaratmışdır.  

   XX əsrin ortalarında dəzgahların avtomatlaşdırılmış  idarə olunmasına 

ABŞ-da  daha  çox  can  atılırdı.  Burada  məqsəd,  proses  zamanı 

dəzgahlarda çalışan fəhlələrdən asılılığın azaldılması və istehsalın  idarə 

olunmasını  mərkəzləşdirməkdən  ibarət  idi.  Hesablama  texnikasının 

tətbiqi  ilə  nəhayət  ki,  dəzgahların  idarə  olunması  üçün  yeni  bir  alət 

tapılmış  olur.  Sərt  proqramlarla  işləyən  informasiya  daşıyıcılarına 

nisbətən  yeni  yaddaş  mexanizminin  uğurlu  olmasında,  həm  də  idarə 

olunma  informasiyasının  saxlanmasının  yeni  üsulunun  işlənib  tətbiq 

olunması  böyük  rol  oynamışdır.  Hissənin  ümumi  emal  prosesi  formal 

şəkildə  abstrakt  təsvirə  gətirilərək  kodlaşdırılır  və  dəzgahın  idarə 

sistemini aktivləşdirmək üçün binar verilənlər şəklində verilir.  

 

Bu  yeni  konsepti  reallaşdırmaq  üçün  keçən  əsrin  40-cı  illərində  bir 

neçə rəqəmli idarəetmə prinsipi (NC- Numerical Control) yaradılmışdır. 

Buna  misal  olaraq  ABŞ-da  Arma  Corporation  şirkətində  Kunninqham 

tərəfindən görülmüş işləri misal göstərmək olar [3.9].  

 

Ancaq rəqəmli  idarəolunma üzrə ilk uğurlu innovasiya kimi MİT-də 

(ingl. Massachusetts Institute of Technology, USA) Parsonsun düzəltdiyi 

rəqəmli sistem sayılır [3.8]. Parsons atasının firmasında çalışdığı zaman 

vertolyotlar  üçün  pərlərin  hazırlanması  ilə  məşğul  olur.  II  dünya 

müharibəsindən  sonra  Parsons  Corporation  ABŞ-da  vertolyot  pəri 

hazırlayan  ən  böyük  müəssisə  idi.  Bu  hissələrin  emalı  ilə  bağlı  prosesi 

avtomatlaşdırmaq  üçün  düzəldilmiş  rəqəmli  idarə  sistemi,  müasir 

dəzgahlarda  tətbiq  olunan  sistemlər  üçün  əsas  sayılır.    Pərlərin 

---