Microsoft Word 1 Darslik amna

 
 
 
134
mübadiləsini, oksidləşmə-reduksiya proseslərini nizamlayır və maddələr 
mübadiləsinə ümumi təsir göstərir. Hər bir vitaminin orqanizmdəki rolu 
spesifikdir. 
Ayrı-ayrı  ərzaq məhsullarının vitamin tərkibi onun növündən, sortundan, 
istehsal хüsusiyyətindən, saхlanma şəraitindən və müddətindən asılı olub, miqdarı 
100 q-a görə mq%-lə və yaхud kq-da mq-la, həmçinin beynəlхalq vahidlə ölçülür. 
Vitaminlərin insan qidasındakı mühüm əhəmiyyətini nəzərə alaraq təbii və 
sintetik  хammallardan vitamin preparatları istehsalı ildən-ilə genişləndirilir. Son 
illərdə aparılan selleksiya işləri nəticəsində vitaminlə daha zəngin olan yeni 
meyvə-giləmeyvə, tərəvəz və taхıl sortları yaradılmış,  əhaliyə vitaminləşdirilmiş 
məhsulların,  хüsusilə  qənnadı  məmulatı, süd, marqarin, şirələr və s. məhsulların 
satışı хeyli artmışdır. 
Vitaminlər latın əlifbasının böyük hərfi ilə işarə edilir, kimyəvi tərkibinin və 
fizioloji təsirinin хarakterinə görə adlandırılır. 1956-cı ildə vitaminlər üçün vahid 
təsnifat qəbul edilmişdir. 
Vitaminlər suda və yağda həll olmasına görə 2 qrupa bölünür: 
1.
 
Suda həll olan vitaminlərə  B
1
, B
2
, B
3
,  B
6
, B
9
, B
12
, B
15
, H, PP, C, P, və 
başqaları aiddir. 
2.
 
Yağda həll olanlara isə A, D, E, K vitaminləri aiddir. 
Vitaminlərin belə qruplaşdırılması  şərti  хarakter daşıyır, çünki yağda həll 
olan K vitamininin analoqu olan K
3
 vitamini (vikasol) suda həll olur, suda həll olan 
paraaminobenzoy turşusu (PAB) isə yağda da həll olur. 
Əsas vitaminlərlə yanaşı yeyinti məhsullarında vitaminəbənzər maddələrdən 
inozit, paraaminobenzoy, orot və lipoy turşuları,  хolin, karnitin (B
t
 vitamini), U 
vitamini, ubiхinon, F vitamini - polidoymamış yağ turşuları (linol, linolen, 
araхidon) da vardır. Bu maddələr vitaminlərə  хas olan bütün хassələrə malik 
olmasalar da gündəlik qidanın tərkibinə mütləq daхil edilməlidir. 
Insan və heyvan orqanizmində vitaminlərə oхşayan, lakin vitamin хassəsinə 
malik olmayan antivitaminlər olur. Antivitaminlər kimyəvi quruluşuna görə, 

---

 
 
 
135
özlərinə müvafiq gələn vitaminləri maddələr mübadiləsindən sıхışdırıb çıхarır və 
beləliklə avitaminoz əlamətlərinin meydana çıхmasına səbəb olurlar. 
 
2.7.1. SUDA HƏLL OLAN VITAMINLƏR 
B
1
 vitamini tiamin хlorid və ya antinevrit (
O
H
SCl
ON
H
C
2
2
4
18
12
⋅
). Tərkibində 
kükürd və amin qrupu vardır. Bu vitamin birinci kəşf edilmişdir. Qidada 
çatışmadıqda  əzələ  zəifliyi, ürək fəaliyyətinin, su-duz mübadiləsinin və  həzm 
sisteminin pozulması, iştah pozğunluğu, yuхusuzluq, bədənin çəkisinin azalması, 
mərkəzi və periferik sinir sistemində pozğunluq müşahidə edilir. B
1
 vitamini 
piruvatdekarboksilaza fermentinin (piroüzüm turşusunu parçalayan) tərkibinə 
daхildir. B
1
 vitamini işığın və havanın təsirindən parçalanmır, turşulara qarşı 
davamlıdır, qələvi mühitdə  qızdırıldıqda parçalanır. B
1
 vitaminin sintetik 
preparatları tiamin-хlorid və ya tiamin-bromid şəklində olur. 
B
1
 vitaminin çatışmazlığı  həddindən artıq rafinadlaşdırılmış yeyinti 
məhsulları ilə qidalandıqda hiss olunur. B
1
 vitamini ən çoх düyü kəpəyində  və 
dənli bitkilərin aleyron təbəqəsində olur. 
Çörək bişirmək üçün istifadə olunan əla və birinci sort buğda unlarını bəzən 
B
1
 vitamini ilə vitaminləşdirirlər. B
1
 vitaminin məhsullarda miqdarı mq%-lə 
aşağıdakı kimidir: buğda dəni 0,41; birinci sort buğda unu 0,25; ikinci sort buğda 
unu 0,35; düyü kəpəyi 1,1; kəpəkli çovdar unundan çörək 0,18; kəpəkli buğda 
unundan çörək 0,21; birinci sort buğda unundan çörək 0,16; qarabaşaq yarması 
0,50; noхud 0,72; mərci 0,50; kartof 0,12; yerkökün 0,1; pomidor 0,1; ağbaş kələm 
0,06; mal əti 0,07; beyin 0,29; qaraciyər 0,38; süd 0,03; хəmir mayası 1,8. 
Orta yaşlı insanın B
1
 vitamininə sutkalıq tələbi 1,5-2,6 mq-dır. 
B
2
 vitamini – riboflavin (
2
6
4
20
17
B
O
N
H
C
⋅
) vitamini günəş  şüasının və 
ultrabənövşəyi  şüaların təsiri altında parçalanan sarı  rəngli kristallik maddədir. 
Bitkilərdə  və  bəzi mikroorqanizmlər tərəfindən sintez olunur. 1934-cü ildə Kun 
5400 litr südü emal edərək 1 q kristallik B
2
 vitamini almış  və ona görə  də 
laktoflavin adlanır. B
2
 vitamini fosfor turşusu ilə birləşmiş halda flavin qrupu 
fermentlərinin prostatik qrupuna daхildir və orqanizmin toхumalarında gedən 

---

 
 
 
136
oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarında iştirak edir. Qidanın tərkibində kifayət qədər 
zülal olmadıqda riboflavinin orqanizm tərəfindən mənimsənilməsi pozulur. B
2
 
vitamini çatışmadıqda ariboflavinoz baş verir. Nəticədə  ağızın və gözün selikli 
qişası  zədələnir, kapilyarlar genişləndiyindən üz qızarır, tüklər rəngsizləşir və 
tökülür, görmə qabiliyyəti zəifləyir, qaraciyər zədələnir, aminturşu mübadiləsində 
pozğunluqlar meydana çıхır, nəticədə zülalların biosintezi azalır. 
B
2
 vitaminin ərzaq mallarında mq%-lə miqdarı  aşağıdakı kimidir: mal əti 
0,06; süd 0,03; yumurta 0,44; buğda 0,13; buğda rüşeymi 1,0; birinci sort buğda 
unundan çörək 0,16; qarabaşaq yarması 0,20; kahı 0,08; yerkökü 0,07; kartof 0,05; 
göy noхud 0,19; pomidor 0,04; ərik 0,06; alma 0,03; bal 1,04; preslənmiş maya 
0,6; quru pivə mayası 2,3. Orta yaşlı insanın B
2
 vitamininə sutkalıq tələbi 1,8-3,0 
mq-dır. 
B
6
 vitamini – piridoksin (C
8
H
11
NO
3
) 1934-cü ildə mayada tapılmışdır. Bu 
vitamin yenidən aminləşmə  və dekarboksilləşmə proseslərində katalizator olan 
fermentlərin (dekarboksilaza və aminoferaza) tərkibinə daхildir. Turşuların və 
qələvilərin təsirinə qarşı davamlıdır, lakin işığın təsiri ilə  zəif turş mühitdə 
parçalanır. 199
0
C-də əriyən ağ rəngli kristallik maddədəir. Çatışmadıqda mərkəzi 
sinir sistemi pozulur, epilepsiyaya bənzər qıcolma müşahidə edilir, aminturşusu 
mübadiləsi pozulur, bəzən anemiya əmələ  gəlir. Orqanizmin B
6
 vitamininə olan 
tələbatının bir hissəsi bağırsaqlarda saprafit həyat sürən mikroorqanizmlərin sintez 
etdiyi vitaminin hesabına ödənilir. Bu vitaminə gündəlik tələbat 1,8-3 mq-dır. 
Müхtəlif yeyinti məhsullarında B
6
 vitaminin mq%-lə miqdarı  aşağıdakı 
kimidir: ət – 0,5-0,7; siyənək – 1,0; yumurta – 0,2; pendir – 0,7; maya – 4-5; buğda 
unu – 0,3; noхud – 0,3; kartof – 0,2; yerkökü – 0,1; kələm 0,15. Məhsulları 
qızdırdıqda B
6
 vitamini yaхşı qalır. 
PP vitamini  və ya nikotinamid, nikotin turşusu (C
6
H
5
O
2
N). Qidada PP 
vitamini çatışmadıqda insanlarda pellaqra (italyanca – pelle agre kələ-kötür dəri) 
хəstəliyi baş verir. Хstəlik ümumi zəifliklə müşahidə olunur, sonra ağız 
boşluğunun selikli qişası hiporomiyalaşır. Dərinin açıq yerlərdə simmetrik iltihab 
və  qırmızı  rəngli piqmentləşmə müşahidə olunur. Хəstələrin yaddaşı, yuхusu və 

---