Microsoft Word BÄ°LÄ°msel eksen 20++
Yüklə 4,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20 104 bu təriqətlər çox önəmli yerə sahib olmuşlar. Məsələn, Şah İsmayıl Xətainin şiəliyi ön plana çəkərək dövlət səviyyəsinə qaldırması buna bariz nümunədir. İslamın ilk illərindən sufilik Azərbaycanda mövcud olmuşdur. İstər şifahi, istərsə də yazılı ədəbiyyatda təsəvvüf özünəməxsus yerlərdən ini tutur. Şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim nümunəsi olan “Dədə Qorqud kitabı”nda Burla xatunun Salur Qazana söylədiyi: Quru-quru çaylara su saldım, Qara donlu dərvişlərə nəzir verdim – misraları ən qədim ədəbi mətnlərimizdə sufi dərvişlərdən bəhs edildiyini göstərir. Yaxud böyük sufi şairi və dərviş olan Şəms Təbrizi yazır: “Elm üç şeydir: zikr edən dil, şükr edən ürək, səbr edən bədən”. Və yaxud da Azərbaycanın hər yerində rast gəlinən minlərlə pirlər, ziyarətgahlar vardır ki, bunlar da Azərbaycanda islamın inkişafında sufilərin mövqeyini göstərir. Bu gün də Azərbaycanın çox bölgələrində pir sahibinə, seyidlərə xüsusi diqqət və hörmət göstərilir (Şəhriyar, 2007). sıra din, dini-fəlsəfi görüş və inanc sistеmləri ilə təsəvvüfi görüşlər arasında ortaq nöqtələr tapmaq mümkündür. Şamanizm, zərdüştilik, buddizm, brahmanizm, qədim yəhudi mistikası olan qabalizm, qədim yunan fəlsəfəsi platonizm və nеoplatonizm, xristianlıq və başqa dini və fəlsəfi cərəyanlar xarakter və quruluşları etibarı ilə təsəvvüflə, təsəvvüfi cərəyanlarla bənzərdilər desək, yanılmarıq. Maraqlısı odur ki, bunlar arasında eyni nöqtələr tapmaq da mümkündür. Məsələn, şamanizmdə ruhlarla danışmaq, ruhların işıqla yerə enməsi və yеnidən öz bədənlərinə qovuşması (Göyüşov, 2004: 49-68), zərdüştilikdə xeyirlə şərin qarşılaşması və mübarizəsi, hind mistikasında nəfislə mücadilə və ondan qurtuluş, brahmanizmdə batini təmizliklə Yaradana qovuşmaq, yəhudi mistikasında Allahla ünsiyyət, platonizmdə varlığın təkliyi, yalnız Allahdan ibarət olması (Babayev, 2007: 10), xristianlıqda zahidlik və s. bu kimi dini-fəlsəfi cərəyanlarda təsəvvüfi görüşlər açıq şəkildə özünü göstərməktdədir. Qeyd edək ki, Azərbaycanda islam dini VIII əsrdən sonra, təsəvvüf X əsrdə, təriqətlər isə XII əsrdə yaranmış və təşəkkül tapmışdır. Təsəvvüfün yarandığı və formalaşdığı dövrdə məşhur azərbaycanlı sufi alimlər yaşamışdır. Onların böyük əksəriyyəti coğrafi ərazi olaraq bugünkü Güney Azərbaycan ərazisində doğul- muşlar. Onlardan Əbu Hüseyn Dündari-Şirazi, Hüseyn ibn Yezdinyar, Əbu Həsən, Əbu Zura, Əbu Abbas, Əbu Səid Abdal Bakuvi, Əli ibn Məhəmməd ibn Əbdullab Bakuvi, Hüseyn Şirvani, Əbu Abbas Əhməd, Əxi Fərəc Zəncani, Baba Fərəc, Xacə Məhəmməd Xoşnam, Hüseyn Mərəndi, İbrahim Təbrizi, Əbülfərəc Əbül-Vahid Varsani, Səid Bərdeyi, Əbdülqahir Suhrəvərdi və başqalarının adlarını çəkmək olar. Qeyd etdiyimiz kimi, XII əsr Azərbaycanda təsəvvüfi təriqətlərin başlanğıc dövrüdür. Bu dövrdə yaranan təriqətlər arasında azərbaycanlı sufilərin əsasını qoy- duqları təriqətlər xüsusilə diqqəti cəlb edir. Demək olar ki, Azərbaycan bu dövrdən etibarən təriqətlər mərkəzinə çevrilmişdir. təsəvvüf hərəkatı olan əxilik, təriqət- lərdən sührəverdilik, hürufilik, zahidilik, səfəvilik, xəlvətilik və xəlvətiliyin qolları Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20 105 olan rövşanilik və gülşənilik təriqətləri Azərbaycanda yaranmış və buradan bütün İslam aləminə yayılmışdır. Bundan başqa, Azərbaycanda başqa təriqətlərin də təmsilçiləri var idi. Qə- ləndərilik, bektaşilik, mövləvilik, nemətullahilik, məlamətilik və başqaları. Övliya Çələbi XVI əsrdə Azərbaycan ərazisində sufi və təkkələrin olması ilə bağlı məlu- mat vermişdir. Onlardan Şeyx İbrahim Şirvani, Mərəzədə Diri Baba, Şeyx Rza Sultan, Əfşar Baba ziyarətgahı və s. adlarını çəkmək olar. Məhəmmədəli Tərbiyyət də “Danişməndani-Azərbaycan” əsərində təxminən 100 sufi haqqında məlumat vermişdir (Tərbiyyət, 1995). Xәlvәtilik – İslamda ən geniş yayılmış sufi təriqətlərindən i xəlvətilikdir. X əsrdə yaranan xəlvətilik sufi təriqətinin təməli İbrahim Gilani və Ömər Xəlvəti tərəfındən qoyulmuşdur. Bu təriqətin qurucuları azərbaycanlı idi. O dövrdə baş vermiş ictimai-siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq zəifləyən təriqət Seyid Yəhya Ba- kuvi tərəfindən XV əsrdən etibarən yenidən quruldu və bu dəfə təriqət artıq ədəbi, fəlsəfi, sosial və siyasi gücə sahib oldu. Seyid Yəhya Bakuvi hər tərəfə mürşidlər göndərərək xəlvətiliyi məhəlli təriqət olmaqdan çıxarıb, demək olar ki, bütün Şərq ölkələrinə yaymışdır. Xəlvətilik Azərbaycanın hər tərəfınə, xüsusilə Şamaxı, Bakı və Təbrizə, İrana və Osmanlı dövlətlərinə də yayılmışdır. Balkan yarımadasında, Orta Asiyada, Quzey Afrikada, Qafqazda və Anadoluda ən böyük təriqət olan xəlvətiliyin təxminən 20 qolu, yüz- lərlə təkkəsi və yüz minlərlə müridi vardı. Daha sonralar qol və bölmələrinin sayı qırxdan çox olmuşdur. Sührәvәrdilik vә ya işraqilik – Bu təriqət Azərbaycan təsəvvüf məktəbinə aid olan və dünyada ən geniş yayılmış sufi təriqətlərindən idir. Təriqətin banisi Şeyx Məqtul və Şeyx İşraq ləqəbləri ilə tanınan Şəhabəddin Ömər Sührəvərdidir. O, 1154-cü ildə Güney Azərbaycanın Sührəvərd kəndində anadan olmuş, 1191-ci ildə vəfat etmişdir. O, fiqh, fazil, sufi, inanc sahibi, zahid, arif, həqiqət elmində za- manının ən tanınmış şeyxlərindən i idi. Şəhabəddin Sührəvərdi çox mürşid yetişdirmişdir. Eyni zamanda o, təsəvvüf və təriqətlə bağlı çox əsərlərin də müəllifidir. Onun əsərləri bu dövrün ilk ədəbi və təsəvvüfi əsərləridir. “İlamül-Xuda və əqidət ərbabüt-Tüqa”, “Nüğbətül-Bəyan fi təfsirül-Quran”, “Risalə fi lübsül-Hirqa”, “İrşadül-Müridin və nicatüt-Talibin”, “Risalə fit-Təsəvvüf ”, “Sünuhül-Fütuh bi zikrür-Ruh”, “Qayətül-İmkan fil- Kəlam”, “Nemətül-Fiqh”, “Əs-Seyr vət-Teyr” adlı əsərlər müəllifin ən məşhur əsərlərindəndir. Şəhabəddin Sührəvərdinin onlarla əsərinin müxtəlif zamanlarda surəti çıxa- rılmış, təxminən 100 əlyazma nüsxəsi dünyanın otuzdan çox kitabxanası, əlyazma vəqflərində mühafizə olunur. Onların qismi Azəbaycan Milli Elmlər Akademi- yasının Əlyazmalar İnstitutunda, Sankt-Peterburqda Şərqşünaslıq İnstitutunda, Türkiyədə Sultan Fateh, Yusif Ağa, Əsəd Əfəndi, Saray III Əhməd, Raqib, Rza Paşa, Aşir, Cərullah, Ayasofiya muzeyi, İstanbul Universiteti, Laləli, Nuri-Osma- niyə, Əmniyyə, Şəhid Əli Paşa kitabxanalarında, İranda Astanqüds Rzəvi, Səltənət, Yüklə 4,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|