Microsoft Word BÄ°LÄ°msel eksen 20++
Yüklə 4,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20 106 Milli Şura Məclisi, Tehran Universiteti, Sepehsalar Ali mədrəsəsi, Firdovsi Milli kitabxanalarında, Suriyada Zahiriyyə, Misirdə Hidiviyyə, Darül-Kütub, Bələdiyyə kitabxanalarında, İraqda Bağdad Universiteti Kitabxanasında, Hindistanda Banki- pur Kitabxanasında, İngiltərədə Britaniya Muzeyi Kitabxanasında və Fransada Pa- ris Milli Kitabxanalarında mühafizə olunur. Bәktaşilik – Bəktaşilik türk sufisi xorasanlı Hacı Bəktaşi Vəlinin adı ilə bağlıdır. Monqollar Səlcuqilər dövləti və xilafətin qalıqlarını dağıdandan sonra o, Kiçik Asiyaya mühacirət edib. Hacı Bəktaşinin öz ruhani silsiləsini Əhməd Yəsə- vidən götürdüyü və onun vasitəsilə imam Museyi-Kazıma çıxdığı deyilir. Hacı Bəktaşinin əsərləri qalmadığından onun təlimi haqda əsaslı fikir yürütmək çox çətindir. Mənbələrdə Hacı Bəktaşi Vəlinin ərəb dilində “Məqalət” adlı əsərin müəl- lifi olduğu iddia edilir. Amma bu əsərin orijinalı qalmayıb. zamanlar Hacı Vəlinin qələndəriyyə təmayüllü olduğu ehtimal olunur. Bu, sonralar bəktaşilikdə dərin izlər buraxıb. Qələndəriyyələr hinduist və buddist ənənələrindən təsirlənən və adətən sədəqə toplamaqla dolanan dərvişlər idi. Ən zəruri şəxsi əşyalardan savayı heç əmlaka sahib olmazdılar. Sərgərdan həyat tərzi sürən qələndərlər nigahsız yaşa- yırdılar. Qələndərlərin qisminin çox ekzotik görünüşü vardı: onlar başlarını, üzlərini, bığ, saqqal, hətta qaşlarını da tərtəmiz qırxır, qısa xirqə geyinirdilər. Başlarına konusşəkilli papaq qoyur, üstlərində isə ağır dəmir bəzəklər – boyunbağı, üzük, bilərzik və s. gəzdirirdilər. Onların həyat tərzi çox sadə idi. Bahalı olan bütün şeylərə nifrət edir, həmişə gülərüzlü olur, daim səfərlərdə dolanardılar. Bəktaşilik 1450-ci ildən sonra hürufiliyin güclü təsirinə məruz qalmağa başlayır. Teymurilər tərəfindən təqib olunan Fəzlullah Nəiminin edamından sonra hürufilərin böyük hissəsi Anadoluya keçir. İmadəddin Nəsimi Anadoluda Hacı Bəktaşi Vəli ilə görüşmək istəmiş, amma ikincinin ehtiyat etməsi üzündən bu görüş baş tutmur. Anadoluda da təqib olunan hürufilər buradakı qələndəri təkkələrinə üz tuturlar. Nəticədə, onlarla qaynayıb-qarışdılar, bəktaşilikdən dəstək aldılar, onun içində söz sahibi oldular və Fəzlullah Nəimini də bəktaşiliyin digər övliyaları ilə likdə müqəddəsləşdirdilər. Hürufiliyin ardından səfəviyyə də Anadolu ərazisinə nüfuz etməyə başladı və buna, demək olar ki, nail oldu. Bəktaşilik özünə dəstəyi kənd əhli içərisində tapmışdı. O, inkişaf etdikcə çoxlu icma və məbədləri əhatə etməklə ciddi ierarxiya qaydaları olan təriqətə çevrildi. Özünün xüsusi mərasimləri və ayinləri, rəmzləri və paltarı olan bu təriqət sürətlə gücləndi. Təriqətin ən ciddi təşkilatlanma dövrü Bəlim Sultanın (1516-cı ildə ölüb) adı ilə başlayır. Bəlim Sultan özünü Hacı Bəktaşi Vəlinin varisi elan etmişdi. Onun apardığı islahatlar təriqətin nüfuzunu daha da artırdı. Bəktaşilikdə islamdan əvvəlki türk inanclarından olan şamanizm, buddizm və s. dinlərdən sıra ritual və ayinlərə aid elementlər müşahidə olunur. Qeyd edək ki, bəktaşilər getdikləri yerlərdə yerli əhalini asanlıqla islamlaşdırır, onlara hörmətlə yanaşaraq öz təriqətlərini təbliğ edirdilər. Burada məhərrəmlik mərasimi də özünəməxsus şəkildə qeyd olunur. Sazın müşayiəti ilə ilahilər oxunur. Onlar Həzrət Əlini yüksək tutur, şiə bayram və ayinlərini icra edirlər. Müsəlmanlığı qəbul edən xristianlar da çox vaxt bəktaşiliyə üz tuturlar. Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20 107 Hacı Bəktaşın özü böyük mütəsəvvif idi. Başına dördkünc tac qoyurdu. Bəktaşilikdə bu, təsəvvüfün dörd qapısı – şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət kimi qəbul olunmuşdu. Təriqətin maliyyə işləri vəqflər vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. Əxilik – İslamda sufi təriqətlərindən idir. İran, Azərbaycan, Orta Asiya və Anadoluda yayılan bu sufi cərəyanı İslam ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu təriqətin qurucusu Əxi Əvrən adı ilə məşhur olan azərbaycanlı sufi alim Şeyx Nəs- rəddin Mahmud əl-Xoyidir. O, getdiyi hər yerdə insanları təşkilatlandırırdı. Belə- liklə, Əxi Əvrən, Anadolu şəhərlərini gəzərək Əxi təşkilatlarını qurmuş, bütün Anadolu əxilərinin şeyxi qəbul edilmişdir. Əxi Əvrən təsəvvüf fəlsəfəsi və ədəbiy- yatı ilə bağlı sıra əsərlərin müəllifidir. Bunlardan ən məşhuru “Mətaliul-İman”, “Mənahici-seyfi”, “Təfsiratül-Mübtedi”, “Təzkirətül-Müntəhi”, “Yezdani-şinahi”, “Müridül-Kiyafə”, “Ağaz-u əncamp”, “Medhi-fakru zəmmi-dünya”, “Risaleyi ərz”, “Mukatəbat beynə Sadrud-Din Konyəvi”, “Cihadnamə” əsərləridir. Əxilik Azərbaycanda XIII–XV əsrlərdə daha geniş yayılmışdır. Burada Əxi Əbülfərəc Zəncani (?–1062\1065), Sadəddin Əbülqasım Təbrizi (?–1181) və yüz- lərlə məşhur əxi şeyxləri vardı. Zahidilik – Bu təriqətin banisi məşhur sufi alimi Seyid Cəmaləddin Təbrizinin xəlifəsi İbrahim Gilanidir. Şeyx İbrahim Zahid çox xəlifə və dərviş yetişdirmişdir. Onlardan ən məşhurları Şeyx Səfiəddin Ərdəbili, şirvanlı Şeyx Əxi Yusuf, gəncəli Şeyx Pir Hikmət və Şeyx Əxi Məhəmməddir. Onun ölüm tarixi ilə bağlı tədqiqatçılar müxtəlif fikirlər irəli sürürlər. Onun xələfi və kürəkəni olan Səfiəddin Ərdəbili onun təriqətini qəbul etdikdən sonra o, 25 il yaşadığı haqda məlumat var. Səfiəddin Ərdəbilinin 1334-cü ildə vəfat etdiyini düşünsək, onda İbrahim Zahidin təxminən 1309-cu ildə vəfat etdiyini söyləyə bilərik. O, Azərbaycanda Lənkəranın Şıxakəran kəndində dəfn edilmişdir. Azərbaycan sovetlər liyinin tərkibində olduğu illərdə Şeyxin məzarı dağıdılmışdır (1944). Azərbaycan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra onun məzarı yerli əhali tərəfindən yenidən bərpa edilmişdir. Sәfәvilik – XIV əsrdə Güney Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində sufi Şeyx Səfiəddin tərəfindən qurulmuş islam təriqətidir. Bu təriqət zamanında Güney Azər- baycan, Qərbi Anadolu və Cənubi Qafqaz bölgələrini əhatə etmişdir. Ərdəbildə anadan olan Şeyx Səfiəddin İshaq Şiraza səfər etdikdən sonra Gilana yerləşmiş və burada Şeyx Zahid Gilaninin tələbəsi olmuşdur. Daha sonra Zahidin qızı ilə ailə quran Şeyx Səfiəddin zahidilik təriqətinin baş müridi olmuş və təxminən 1309-cu ildə Şeyx Zahidin vəfatından sonra təriqətin piri olmuşdur. Elə o zamandan eti- barən də təriqət səfəvilik adlandırılmışdır. Hürufilik – XIV əsrin sonu – XV əsrin başlanğıcı Azərbaycanda, Anadoluda və İranda yayılan sufi təriqətlərindən idir. Bu təriqətin əsas ideyası iudaizmdə mövcud olan mistik qabalistika təlimində olduğu kimi Quranın hərf sistemi ilə açıqlanmasıdır. Hürufilikdə 7 rəqəmi müqəddəs hesab edilir. Təriqətin banisi Fəzlullah Nəimidir (1339/40–1401). Fəzlullah çox gənc yaşlarında ilahiyyatla maraqlanmış, 18 yaşında təsəvvüfə yönəlmişdir. 1386-cı ildə öz təlimini Təbrizdə elan etmiş, daha sonra İsfahanda bu təriqəti yaymağa başlamışdır. Yeni təriqətin yayılması hakim dairələrin narahatlığına səbəb olmuşdur. Əmir Teymurun oğlu Yüklə 4,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|