Mineral güBRƏLƏRİn təSNİfati

AMMONİUM FOSFAT

Adətən, orta fosfat turşusunun duzları–ammonium dihid-rofosfat və yaxud monoammoniumfosfat (MAF)- NH₄H₂PO₄, ammoniumhidfosfat və ya diammoniumfosfat (DAF)-(NH₄)₂HPO₄ və ammoniumfosfat və ya triammonium-fosfat (TAF) - (NH₄)₃ HPO₄ ammoniumfosfatlar adlandırılır. Daha davamlı birləşmə monoammoniumfosfatdır ki, onu 100-110⁰C-ə qədər qızdırdıqda ammonyakın ayrılması praktiki olaraq müşahidə olunmur. Diammoniumfosfat isə artıq 70⁰C-də ammonyakı itirərək monoammoniumfosfata keçir:

(NH₄)₂HPO₄  NH₄H₂PO₄ + NH₃

Triammoniumfosfat isə 30-40⁰C-də havada parçalanır, ona görə də sənayedə o hazırlanmır. Ammonyakın (NH₃) buxarları təzyiqi 100⁰C–də NH₄H₂PO₄ üzərində praktiki olaraq sıfıra, (NH₄)₂HPO₄ üzərində -1,2 və (NH₄)₃ HPO₄ üzərində - 85,7 kPa bərabərdir.

125⁰C temperaturda bu duzlar üzərində ammonyakın təzyiqi müvafiq olaraq 0,008; 4,5 və 157 kPa qədər artır. 190,5⁰C temperaturda monoammoniumfosfat cüzi ammonyak itkisi ilə əriyir. Bu temperaturda onun ammonium polifosfat əmələ gəlməsi ilə yavaş-yavaş temperaturun yüksəlməsi ilə sürətlənən dehidratlaşması gedir. 20⁰C temperaturda doymuş sulu məhlulun tərkibində 27,2% (NH₄)₂HPO₄, qaynama temperaturunda (109,4⁰C)-71,8% NH₄H₂PO₄-H₂O sistemində həllolma şəkil 23-də göstərilmişdir.

25⁰C temperaturda NH₄H₂PO₄-(NH₄)₂HPO₄-H₂O sistemində həllolma diaqramından görünür ki, monoammoniumfosfatın həllolması praktiki olaraq dəyişmir (şəkil 23). Diammoniumfosfatın qatılığının artması ilə monoammoniumfosfatın həllolması yüksəlir, NH₃:H₃PO₄1,5 molyar nisbətində o maksimuma çatır.

0,1 M məhlulun pH-ı NH₄H₂PO₄ üçün -4,4; (NH₄)₂ HPO₄-8,0 və (NH₄)₃HPO₄ üçün 9,4-ə bərabər olur. Mono- və diammoniumfosfatlar az hiqroskopikdirlər. NH₄H₂PO₄–in hiqroskopiklik nöqtəsi 50⁰C-də 88%-ə, 15⁰C-də isə 97%-ə bərabər olur (texniki məhsulların tərkibindəki qarışıqlar hiqroskopikliyi artırır).

Şək.23. 25 və 75⁰C-də NH₄H₂PO₄-H₂O sistemində həllolma izotermləri

Ammonium fosfatlar daha çox kənd təsərrüfatında tətbiq olunurlar. Onlar yüksək qatılıqlı, ballastsız gübrələrdir və tərkiblərində suda həll ola bilən formada iki qida elementi azot və fosfor olur. Təmiz monoammoniumfosfatda 12,2% N və 6,17% P₂O₅, diammoniumfosfatda 21,2% N və 53,8% P₂O₅ olur. Qida elementlərinin kütlə nisbəti N:P₂O₅ diammonium-fosfatdan monoammonium-fosfatdan (1:5,1) daha əlverişlidir (1:2,5).

Ammoniumlu-fosforlu gübrələrdən daha çox miqdarda ammofos tərkibində azacıq (10%) diammoniumfosfat qarışığı olan monoammonium fosfat istehsal edilir.

Şək.24 . 25⁰C temperaturda NH₄H₂PO₄-(NH₄)₂HPO₄-H₂O sistemində həllolma diaqramı

Standarta əsasən dənəvərəşdirilmiş ammofos 2 markada buraxılır. A apatit konsentratından və B fosforitdən alınmış ekstraksiya fosfat turşusunun ammonyakla neytrallaşması ilə A markalı və B markalı əla və I növ məhsulların tərkibində müvafiq olaraq azı 52, 501, azı 44, 421% P₂O_5mənims., 48, 46, 34 və 32% P₂O_5s.h.b., 121, 111, 101% N, çoxu 1% H₂O olmalıdır. 1-4 mm ölçülü dənəvərlərin payı əla növ üçün azı 95% və 1 növ üçün isə 90%, ammofosda N:P₂O₅1:4 olmalıdır.

Tərkibində fosfat turşusundan keçmə qarışıqlar və diam-monium fosfat olan daha qatı azotlu gübrə olan diammofos da istehsal olunur. Əgər diammofos istehsalı üçün apatit konsentratından alınmış ekstraksiya fosfat turşusu istifadə olunarsa, onda məhsulun tərkibində 481% P₂O_5mənims., azı 18% N və çoxu 1,5% H₂O olur. N:P₂O₅ daha böyük nisbətində gübrə almaq üçün ammofosa və diammofosa azotlu gübrələr, ammonium nitrat, karbamid əlavə olunur.

Termiki və ya təmizlənmiş ekstraksiya fosfat turşusu əsasında alınan diammonium fosfat heyvandarlıqda yem kimi istifadə olunur. Ammoniumfosfatlar həm də yeyinti və əczaçılıq sənayesində istifadə olunur. Onları antiprenlər kimi parçalara, ağaclara və tikinti materialarına oda davamlılıq qabiliyyəti vermək üçün istifadə olunur.