Mü əllif Ata kişiyev Bəxtiyar Sərhəd oğlu (hüquqşünas, elmi dərəcəsi və elmi adı yoxdur) Redaktor

 
244 
seçilirl
ər. Müəyyən imtiyazlara və  yüksək  əmək  haqqına 
malikdirl
ər və  biləvasitə  qanunvericilik, qanun-yaradıcılıq 
f
əaliyyəti ilə  məşğul  olurlar.  Lakin,  P.-in  əsas  funksiyaları 
qanunları  qəbul etmək, dəyişikliklər və  əlavələr etmək və, 
h
ətta  onları  (qanunları)  ləğv  etməkdən ibarət deyil, bundan 
sava
yı P.-lər Hökuməti təşkil etmək (formalaşdırmaq) və geri 
çağırmaq  (buraxmaq),  dövlət büdcəsini təsdiq etmək və  ona 
əlavələr etmək,  imzalanmış  beynəlxalq müqavilələri təsdiq 
(ratifikasiya) etm
ək, dövlət orqanlarında (vəzifəli şəxslərdən) 
hesabat t
ələb etmək  və  s. səlahiyyətlərinə  malikdirlər. Bəzi 
P.-l
ər isə həm də nəzarət təftiş və, hətta məhkəmə funksiya-
larını da həyata keçirirlər. Parlamentarizm şəraitində P. daha 
geniş  səlahiyyətlərə  malikdir (qanunvericilik fəaliyyətindən 
savayı o (P.), həm də İcra hakimiyyəti funksiyasını daşıyır). 
P.-l
ər müəyyən daxili strukturlara malikdirlər, o cümlədən: 
komit
ələr; komissiyalar (daimi və  müddətli, məqsədli), 
fraksiyalar,  hesablama  palatası  və  digər köməkçi orqanlar. 
Müxt
əlif dövlətlərdə P. müxtəlif cür adlanır, misal: (Azərbay-
canda v
ə  İranda  –  Milli Məclis; Türkiyədə  -  Böyük Milli 
M
əclis; bəzi  Baltikyanı  dövlətlərdə  -  Seym; Ukraynada – 
(Ali)  Rada;  İsraildə  -  Knesed;  İsveçrədə  -  Riksdaq; 
İrlandiyada – Altinq; Norveçdə - Stortinq və s. Bəzi federal 
quruluşlu dövlətlərdə P. ikipalatalı sistemdən ibarətdir (aşağı 
v
ə  yuxarı  palata),  misal:  Rusiyada  –  Federasiya  Şurası  və 
(Dövl
ət  Duması);  ABŞ-da  –  Senat və  Konqres; Böyük 
Britaniyada - Lordlar v
ə Təmsilçilər palataları; Almaniyada – 
Bundesrat v
ə  Bundestaq.  İlk  dəfə  P. XIII əsrdə  İngiltərədə 
silki nümay
əndəlik orqanı kimi yaradılmışdır. 
PARLAMENTARİ(Y)  (alman  Parlamentarier)  –  1. Parla-
ment üzvü; (Parlament) Deputat(ı); Milət Vəkili; bəzi mənbə-
l
ərdə millətin elçisi, təmsilçisi, nümayəndəsi. Bax Deputat; 2. 
Parlamentarizm t
ərəfdarı 
PARLAMENTARİZM – dövlət idarəçiliyində (Prezident və 

---

 
245 
ya monarxiya idar
əçiiyi ilə  müqayisədə)  –  Parlamentə 
üstünlük verm
əklə, yəni Qanunverici və  İcra  hakimiyyəti 
funksiyalarını  Ali  seçimli,  təmsilçi orqan olan Parlamentə 
h
əvalə  edilməklə  -  Ali dövlət hakimiyyətinin təşkili  və 
f
əaliyyəti sistemi. P. şəraitində - Hökumət Parlament tərəfin-
d
ən təşkil olunur, formalşır və Parlament qarşısında hesabatlı-
dır, məsuldur, yəni Hökumət Parlament seçkilərində daha çox 
s
əs  yığmış  siyasi  partiya  və  ya siyasi partiyalar (belə  halda 
koalision Hökum
ətdən söz gedə bilər) tərəfindən formalaşır, 
eyni zamanda Hökum
ətin Parlament seçkilərində  heç bir 
partiyanın üzvü olmayan (bitərəflər) səs çoxluğu qazansalar – 
onlar t
ərəfindən Hökumətin  formalaşdırılması  nəzəri  baxım-
dan  mümkündür. P. –  dövl
ət hakimiyyəti və  idarəetməsi 
mexanizmd
ə  Parlamentin  aparıcı  rolunun  formal  və  hüquqi 
olaraq bildirilir, c
əmiyyətin, dövlətin idarəçiliyində  -  ağırlıq 
m
ərkəzinin Parlament üzərinə  düşməsini bildirir. Prezident 
idar
əçiliyinin  forması,  absolyut monarxiya, despotizm, dik-
tatura, tiraniaya, teokratiya, plutokratiya, oxlokratiya v
ə s. – 
P.-in antoniml
əridir, hərçənd P.-in olduğu yerdə - prezidentlik 
institutu, monarxiya institutu, teokratiya v
ə  s. instut və 
sisteml
ərin  (formal)  mövcudluğu  ola bilər. XIX əsr P.-in 
inkişafı və çiçəklənməsi dövrü hesab edilir. 
PARLAMENTİN  BURAXILMASI  –  parlamentarizmli və 
ya  qarışıqlı  (Parlamentli-Prezidentli respublikalarda) dövlət-
l
ərdə dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsini Kanstitutsi-
on mexanizminin vacib elementl
ərindən biri. P.B. instutu – 
hakimiyy
ət  bölgüsü  prinsipinin  qarşılıqlı  təvazölə  və  müta-
razılıq  sisteminin  elementidir.  P.B.  və  vaxtından  əvvəl 
Parlament seçkil
ərinin keçirilməsinin elan edilməsi səlahiy-
y
əti dövlət (və  ya hökumət)  başçısına  mənsubdur və  Höku-
m
ətin  –  Parlament  qarşısında  məhsuliyyətinin (cavab-
dehliyinin) alternatividir, h
ərçənd Parlament özü-özünü də 
buraxa bil
ər; Parlamentin – vətəndaşlar (seçicilər) tərəfindən 

---

 
246 
buraxılması  institunun  mexanizmi  inkişaf  etdirilməmişdir, 
baxmayaraq ki, h
ər bir seçki dairəsinin seçiciləri (yerlərdə, 
dair
ələrdə yaşayan vətəndaşlar) - özlərinin seçtikləri Deputat-
ları “qeyri çağırma” (yəni Deputatlıqdan əlavə seçkilər vasitə-
si il
ə məhrum etmə) hüququna malikdirlər.  
          Müxt
əlif dövlətlərdə P.B. instutu müxtəlif cür tənzim-
l
ənir, misal: (Bolqarıstanda, Polşada) – Hökümətin formalaş-
ması  mümkün  olmadıqda;  (Yunanıstanda)  -  Prezident seçil-
m
əsi mümkün olmadıqda; (Böyük Britaniyada, Slovakiyada, 
Estoniyada)  –  Parlament t
ərəfindən  –  Hökumətə  “etimad-
sızlıq  votumu”  elan  edildikdə;  (Rusiya  Fedarasiyasında, 
Macarıstanda)  –  müəyyən zaman çərçivələrində  təkrarən və 
bir neç
ə dəfə Parlament tərəfindən – Hökumətə “etimadsızlıq 
votumu” elan edildikd
ə; (Litvada) –  Hökumətin  proqramını 
(Parlament t
ərəfindən) qəbul edilmədikdə;  (Polşada,  Estoni-
yada)  –  mü
əyyən  edilmiş  zaman  çərçivəsində  Hökumət 
t
ərəfindən təklif (təqdim) edilən dövlət büdcəsinin (Parlament 
t
ərəfindən) qəbul edilmədikdə və s. Eyni zamanda, müxtəlif 
dövl
ətlərdə  P.B. bu və  digər səbəblərdən  qadağan  edilir, 
misal:  bir  qayda  olaraq  ikipalatalı  Parlamentin  yuxarı 
palatasının  buraxılması  yol  verilmir;  (Rusiya  Federasi-
yasında,  İtaliyada,  Polşada)  –  fövqəladə  və  hərbi vəziyyətin 
mövcud  olduğu  dövrdə; Prezidentin hakimliliyi dövrünün 
başlanğıcının  ilkin  dövründə  (Litvada ilkin 6 ayda; Rusiya 
Federasiyasında,  Fransada  ilkin  1  ildə) və  ya Prezidentin 
hakimiyy
əti  dövrünün  sona  çatması  ərəfəsində  (Rusiya 
Federasiyasında,  İtaliyada,  Litvada  son  6  ayda  (və  ya digər 
müdd
ətlərdə)); bəzi ölkələrdə  Parlament müəyyən zaman 
ç
ərçivəsində, müəyyən dəfədən  çox  buraxıla  bilməz 
(Ruminiyada – 1 ild
ə bir dəfədən çox ola bilməz) və s. 
PARLAMENTLİ  MONARXİYA  –  Konstitusyon monar-
xiyanın  iki  formasından  biri  (digər  forması  –  Dualistik 
monarxiyadır). P.M.-da monarx nominal olaraq öz 

---