O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta

Bozordagi talab va taklif imkoniyatlarining tahlili

Narx bilan iste’molchilar xaridi o’rtasida chambarchas aloqadorlik mavjudki, uni iqtisodiy tamoyillar - talab qonuni, talabning narx ravonligi, bozor segmentatsiyasi bilan izohlash mumkin. Talab qonuni iste’molchilar odatda qimmat narxlarga qaraganda arzon narxlarda ko’proq tovarlar sotib olishini ifodalaydi. Ammo har qanday tovar ham «narx- tovar» aloqadorligiga to’g’ri kelavermaydi. Ayrim mahsulotlarga talab shundayki, muayyan sharoitlarda yuqoririq narxlarda ko’proq tovar oboroti hajmini ta’minlaydi. Bunday tovarlar bozorning ayrim segmentlariga mo’ljallangan - bular qimmatbaho avtomobillar, yaxtalar, zeb-ziynat buyumlari, mo’yna va boshqalar. Bunday o’zaro aloqadorlik ko’rinishiga erishish uchun mahsulotning haddan tashqari qimmat bo’lishi shart emas, masalan,

«Pilsberri» firmasi bozorda quruq pechen’ening ikki navini taklif etdi. Ikkala pechen’e aslida bir xil, ammo ular o’rab joylanishi, nomi va narxi bilan o’zaro farq qiladi.
Bozorda bir tomondan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar, ikkinchi tomondan bu tovarlarni iste’mol qiluvchilar harakat qiladi. Iste’molchilarning bozordagi harakati talab shaklida namoyon bo’ladi. Talab- bu eng avvalo biron bir tovar yoki xizmatlarga bo’lgan ehtiyojning bozorda namoyon bo’lishidir. Talabning asosi ehtiyoj bo’lar ekan, ehtiyoj bo’lib, talab bo’lmasligi ham mumkin. Talab real (amaliy) bo’lishi uchun tovarni sotib olishga etarli pul bo’lmog’i kerak, haqi to’lanmaydigan ehtiyojni bozor hisobga olmaydi. Demak, talab-bu shunchaki ehtiyoj emas, balki to’lovga qobil, pul bilan ta’minlangan ehtiyojdir. Masalan, kimningdir palto sotib olish xohishi bo’lsayu, biroq bu xohishi xarid qilish qobiliyati bilan mustahkamlanmasa, ya’ni zarur miqdorda puli bo’lmasa, xohishi ro’yobga chiqmaydi, uning paltoga bo’lgan ehtiyoji bozorda yuzaga chiqmaydi, ya’ni talabni tashkil etmaydi.
Ayrim xaridor yoki iste’molchilar guruhi qandaydir xarid qilib olishni xohlayotgan tayinli tovar hajmi talab qilingan tovar miqdori deyiladi. Iste’molchilar sotib olishni hohlayotgan tovarlar hajmi bilan xaridorlar tomonidan real sotib olingan tovarlar miqdorini farqlash kerak, chunki ular mos tushmasligi ham mumkin. Ko’p holatlarda xaridorlar real xarid qilib
olishi mumkin bo’lganiga qaraganda, ba’zi bir tovarlarni katta miqdorda hohlaydilar, bu hohish esa ularning shu tovarlarni sotib olish uchun zarur pulga ega ekanligini, ya’ni ularning xohishi xayol bo’lmasdan amaliy bo’lishini ko’rsatadi.
Talab qilingan tovarlar miqdorini bir qancha omillar begilaydi: tovar yoki xizmatlar narxi, xaridorlarning didi, ta’bi; iste’molchilar daromadi; o’rinbosar tovar va xizmatlarning narxi; mavjud tovar va xizmatlarni xarid qilib oluvchilarning umumiy soni; inflyatsiya ehtimoli yoki taxmini.
Yuqorida ko’rsatilgan omillar ta’sirida talabning o’zgarib turishi sodir bo’ladi. Bu o’zgarishda asosiy masala, tub negiz talab va tovar narxining o’zaro bog’liqligi hisoblanadi.
Marketing strategiyasini amalga oshirishda mahsulot narxining shakllanishi, yangi mahsulotga narx joriy etish yoki mahsulot narxini o’zgartirish jihatlaridan tavsiflaydigan sohalardan biri narx marketingidir. Boshqarishning bozor kontseptsiyasi doirasida narx belgilash firma faoliyatining mustaqil yo’nalishini tashkil etmaydi, balki umuman marketing strategiyasiga bo’ysunadi.
Narx «marketing – maks»ning ajralmas qismi hisoblanadi va mahsulot turi, mahsulot tavsifi, savdo usuli va shakllari servis kabi uning asosiy qismlariga jamlama mazmun beradi. Shu sababli mahsulotni rejalashtirish, taqsimlash, sotish va uning harakati bilan bog’liq holda narx haqida bir to’xtamga kelinadi.
Narx marketingi o’tkazishda narxga ta’sir ko’rsatadigan xilma-xil omillar e’tiborga olinadi. Quyidagilar asosiy va eng ko’p qo’llaniladigan omillar jumlasiga kiradi: xarajatlar, talab, raqiblar, narx belgilashdan ko’zlangan maqsadlar, narxlarni boshqarishda hukumat tadbirlari. Ishlab chiqarish xarajatlarini shartli tarzda «narxning zamini», talab darajasi
«narxning shifti» deb olinadi. Raqobat narxlari darajasi muqobil narxlar qiyoslanadigan asosni tashkil qiladi. Jami omillar birgalikda narx belgilash maqsadlari jihatidan o’rganiladi. Bu maqsadlar: har qanday mahulot sotish, bozor hissasini ko’paytirish, qisqa vaqt ichida eng ko’p foyda olish, yuqori foyda normasini uzoq muddat davomida saqlab qolish, yangi bozorlarga chiqish, talabni rag’batlantirish, cheklash va hokazolardan iborat bo’lishi mumkin. Umuman olganda, narx maqsadlari uch sohaga nisbatan qiyofa kasb etadi, ya’ni qo’llaniladi. Birinchisi - tovar oboroti hajmini aniqlash, ikkinchisi - maksimal foyda olishni aniqlash, uchinchisi – raqobat sohasidir.
Tovar oboroti hajmini aniqlash maqsadlarida narx belgilash firmaning holati va vazifalari bilan chambarchas bog’liq, ko’pgina korxonalarning yanada o’sishi va kengayishi, tovar oboroti hajmini ko’paytirish kabi asosiy maqsadi narx bilan sababiy bog’lanishga ega. Afsuski, bizning iqtisodiyotda narxlarning o’sishi aksariyat tovar oboroti hajmini oshirish muammosini osongina hal etadiki, ammo bunda mahsulot assortimentini kengaytirish, tovar sifatini yaxshilash muammolari chetlab o’tiladi. Raqobat sharoitida, aksincha, tovar oboroti hajmining ko’payishi o’z-o’zidan, avtomatik tarzda o’sadigan foydani ta’minlab bermaydi, balki g’oyat murakkab va juda ko’p
muammolar vujudga keltiriladi. Bunday sharoitda korxona tovar oborotining mavjud hajmini va bozorda o’z o’rnini saqlab turishni mo’ljallaydi. Masalan, Amerikaning avtomobil sanoatidagi eng yirik «Ford» korporatsiyasi va
«Kraysler» kompaniyasi tovar oboroti hajmini oshirishga va bozor hissasini ko’paytirishga intiladi, «Jeneral motors» esa o’zining bozor hissasi (avtomobil sanoati umumiy bozorining 60%i) ni saqlab qolishga intiladi. Mabodo «Jeneral Motors»ning bozor hissasi yanada oshadigan bo’lsa, hukumat kompaniyani etakchi kompaniya tarzida baholab, uning bir yoki undan ko’p bo’limlarini o’z tovarini tashlama berib (skidka bilan) sotishga majbur qilishi mumkin. Shu yo’l bilan uning ta’siri bir qadar susaytiriladi. Nihoyat, ayrim kompaniyalarning narx belgilashdagi maqsadlari mahsulot sotish hajmini ko’paytirish yoki saqlab qolish yo’li bilan shunchaki «jon saqlash»ga intilishini ifodalaydi.