O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta

Yangi bozorlarni, narxning egiluvchanligini, mahsulotning bozordagi tutgan o’rnini begilash

Tovar sotish - har qanday do’konning asosiy vazifasidir. Shu sababli, tovar sotish asosiy texnologiya jarayoni hisoblanadi. Boshqa xizmatlarning hammasi yordamchi jarayonlarga kiradi. Asosiy texnologiya jarayoni, ya’ni tovar sotish quyidagi tarkibiy qismlarni o’z ichiga oladi:

1. 
   Tovarni tavsiya qilish;
   
2. 
   Xaridorlarga maslahat berish;
   
3. 
   Tovarni uning qo’liga topshirish;
   
4. 
   Hisob-kitob qilish.
   

g’rdamchi texnologiya jarayonining quyidagi tarkibiy qismlari bor:

1. 
   Tovar qabul qilish;
   
2. 
   Tovarni tashib olish va saqlash uchun joylash;
   
3. 
   Tovarlarni sotishga tayorlash.
   

g’rdamchi texnologiya jarayoni asosiy jarayonni oqilona tashkil qilish uchun sharoit yaratadi. Shu sababli yordamchi texnologiya jarayonining hajmi va mazmuni ko’p jihatdan asosiy jarayonga bog’liqdir.
g’rdamchi texnologiya jarayonining asosiy tarkibiy qismlari do’konning umumiy texnologiya jarayoniga uzviy ravishda taalluqlidir. g’rdamchi texnologiya jarayoni asosiy jarayonga xalaqit bermasligi, shuningdek, do’konlar yordamchi jarayonning eng zarur qisminigina bajarishlari zarur. Buning uchun sanoat korxonalari va ulgurji bazalar tovarlarni chakana savdo tarmog’iga sotish uchun to’laroq darajada tayyor holda etkazib berishga majburdirlar.
Do’konning texnologiya jarayonini tashkil etishda quyidagi talablar hisobga olinishi zarur:

1. 
   Tovarlarning iste’mol qiymati to’la saqlanishi;
   
2. 
   Tanlab olingan texnologiya variantining fan texnika taraqqiyotiga hozirgi zamon darajasiga mos kelishi;
   
3. 
   Texnologiya jarayonini tashkil etish uchun qilinadigan sarflarning iqtisodiy samaradorligi;
   
4. 
   Jonli mehnatni tejash, xodimlarning yuksak mehnat unumdorligini ta’minlash va og’ir jismoniy mehnatni tugatish.
   

Tovar sotilishi uchun xaridor to’lov qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Shuning uchun talab «to’lov qobiliyatli ehtiyoj» ham deb ataladi.
Umuman individual iste’molchilarning hulq-atvorlari ular ehtiyojlarining qanday qondirilishiga, u yoki bu tovarning qanday naf keltirishiga bog’liq. Naf deb ma’lum tovar yoki xizmatlar birligi iste’mol qilishdan keladigan qoniqishga aytiladi. Umumiy va me’yoriy nafni farqlash kerak. Umumiy naf deb ma’lum tovar yoki xizmatlar birligi majmui to’plamini ismte’mol qilishdan olinadigan qoniqishga aytiladi. Me’yorli naf esa mavjud tovar yoki xizmatnng qo’shimcha birligini xarid qilish natijasida umumiy nafga o’sim bo’lib qo’shilgan nafni bildiradi. Shunday qilib boshqa tovarlarning iste’moli o’zgarmasdan qolgan holda biron-bir tovarga ehtiyoj
to’yinib borishi bilan bu ne’matning keyingi birligini iste’mol qilishdan qoniqishi pasayadi. Bu barcha tovarlarga xos bo’lib, me’yoriy nafning pasayib borish qonuni deb qaraladi. Me’yoriy nafning pasayib borishi mavjud ne’matning navbatdagi birligini xarid qilib tasarrufidagi tovarlarni ko’paytiradigan xaridor uchun ular qadrining pasayishi bilan bog’liq. Tabiyiki, har bir iste’molchi o’ziga keladigan umumiy naflikni oshirishga intiladi. Umumiy naflikning orttirish tamoyili quyidagicha:
Har bir iste’molchi tovarlar to’plamini xarid qilishda daromadini shunday taqsimlashi kerakki, u yoki bu tovarga sarflangan oxirgi pul birligidan oladigan naf bir xil bo’lsin.
Mahsulot narxining pasayishi iste’molchi pul daromadining real xarid qobiliyatini oshiradi. Shu tufayli mavjud mahsulotni oldingiga qaraganda ko’proq xarid qila oladi. Yuqori narxlar sharoitida qimmat tovar past narxdagi, ammo o’xshash bo’lgan tovarni sotib olishga rag’bat paydo bo’ladi. Iste’molchilarda qimmat mahsulot o’rnini arzon tovarlar bilan almashtirishga moyillik bor. Past narx sharoitida iste’molchida yuqori narx sharoitiga nisbatan ko’proq mahsulot sotib olish hohishi bo’ladi. Demak tovar narxi oshishi bilan ayrim xaridorlar sotib olishni umuman to’xtatadi va o’rinbosar tovarlarni iste’mol qilishga o’tadi, xaridorlarning bir qismi esa iste’molini qisqartiradi. Bularning barchasi talabning pasayishiga olib keladi.
Har bir iste’mochining shaxsiy talabi o’ziga xos o’zgaradi, ular shakl jihatidan bir-birini takrorlamaydi. Jami bozor talabi yoki muayyan bozordagi umumiy talab esa barcha iste’molchilar talabining yig’indisidir.
Tovarni sotib olishda insonlar ma’lum ehtiyojlarni qondirishni nazarda tutadilar. Shu sababli, tovarning sifat ko’rsatkichlari to’g’risidagi axborot zarur.
Bo’lajak iste’molchi quyidagi axborotlarni olishi shart:

1. 
   Tovarning borligi va sotilish joyi;
   
2. 
   Qaysi ehtiyojlarni qondirishga qaratilganligi;
   
3. 
   Iste’mol qiymatining asosiy ko’rsatkichlari;
   
4. 
   Xaridorlarni qoniqtirmay qolgan holda ularning himoya qilish kafolatlari.
   

Bo’lg’usi xaridorlarga axborot etkazish usullari:

1. 
   Reklamalar;
   
2. 
   Ko’rgazmalar o’tkazish;
   
3. 
   Yig’ilishlar, anjumanlar va filmlar orqali.
   

Axborotlarga ega bo’lmagan xaridorlarga murojat qilish ularning talabini uyg’otadi va tovarni sotib olishga undaydi.
Marketing kontseptsiyasi bozor munosabatlari tizimida uchta asosiy elementni o’z ichiga oladi:

1. 
   Ishlab chiqarish va savdo;
   
2. 
   Bozor sub’ektlari o’rtasidagi aloqalar;
   
3. 
   Tovarlarni taqsimlash kanallari.
   

Taqsimlash kanallari tovarlarning ularni ishlab chiqaruvchidan iste’molchi tomoniga o’tib boradigan yo’ldir. U bozor jarayoni
qatnashchilarining ma’lum texnologiya va ma’lum shakldagi jami aloqalarini ham o’z ichiga oladi.
Tovarlarni o’tkazish va sotish jarayonining muhimligi va xususiyatlarini, uning ma’lum doiraga qaratilganligini hisobga olib marketing dasturlarini hamisha tovarlarni o’tkazish, sotishni tashkil etishning bir necha muqobil modellari bo’ladi. Mahsulotning xususiyatlariga qarab tovarlar harakatining, tovarlarni taqsimlash kanalining eng qulay varianti tanlab olinadi. Bu variantlar quyidagilar bo’lishi mumkin:

1. 
   Ishlab chiqaruvchidan oraliq iste’molchi tomoniga;
   
2. 
   Ishlab chiqaruvchidan oxirgi iste’molchi tomonga;
   
3. 
   Ishlab chiqaruvchidan ulgurji savdo orqali iste’molchi tomonga;
   
4. 
   Ishlab chiqaruvchidan ulgurji va chakana savdo orqali iste’molchiga;
   
5. 
   Ishlab chiqaruvchidan vositachilar (brokerlar, kommessionerlar, dillerlar) orqali chakana savdo va iste’molchi tomoniga.
   

Bozorlarning taqsimlanish zanjiri har xil:
Ikkita va undan ko’proq vositalarni o’z ichiga olishi mumkin. Lekin ko’p miqdor taqsimlash darajalari bo’lgan kanallar kamroq uchraydi. Taqsimlash kanalining darajalari nechog’li ko’p bo’lsa, uni nazorat qilish imkoniyatlari shuncha kam bo’ladi. Bundan tashqari bu narsa qo’shimcha sarf-xarajatlarga ham olib keladi.
Lekin tovarlarni o’tkazish, sotish kanallari birgina sarf-xarajatlarning o’ziga qarab tanlab olinmaydi. Birinchidan, taqsimlash kanallarining har qaysisidagi xizmatlardan olinadigan qo’shimcha daromadlar bilan sarf- xarajatlar o’rnini to’ldirish mumkin. Ikkinchidan, tovarlarni o’tkazish, sotish ishlari tovar harakati jarayonini tezlashtiradigan va bozor sig’imini kengaytirishga, qo’shimcha talab yuzaga kelishiga qulay sharoitlar yaratadigan bo’lsa, korxonalar bu ishga ongli ravishda qo’shimcha harakat qilishadi.
Tovarlarni o’tkazish, sotish texnologiyasiga eng zamonaviy va takomillashtilgan vositalardan foydalaniladi. Fan texnika taraqqiyotini bu sohaga joriy etishning faqat asosiy yo’nalishlari quyidagilar:

1. 
   Tiklash kanallarining har biriga kelib tushgan, unda sotilgan va zaxira bo’lib turgan tovarlar to’g’risidagi axborotlarni yig’ish va ishlab chiqarishni kompyuterlash;
   
2. 
   Tovarlarning harakatlanish jarayonini boshqarish;
   
3. 
   Ishlarini zamonaviy hisoblash texnikasi va orgtexnikasi asosida dispetcherlash;
   
4. 
   Ishlab chiqarilgan tovarlarni saqlash uchun turli korxonalar tarmog’ini jumladan, tez buziladigan tovarlar uchun ishlab chiqaruvchilardan to iste’molchilarga o’tib boradigan yo’lning boshidan oxirigacha yagona sovitish texnologiyasini yaratish;
   
5. 
   Tovarlarni sotishga tayyorlash ishlarini - qadoqlash va o’rash, tovar ishlab chiqaruvchilardan ulgurji va chakana kanallarida tovarlarni taqsimlashda, tashishda konteynerlardan, shuningdek, saqlab qo’yish va realizatsiya qilish uchun kerakli asbob uskunalardan keng foydalanish va x.k.
   

Ayrim olingan bir tovarning o’ziga iste’molchilarning turli guruhi talabi o’zgaruvchan va o’zgarmas bo’lishi mumkin. Lekin shunday tovarlar borki, ularga bo’lgan talab hamisha va aholining barcha guruhlari uchun amalda o’zgaruvchan emasdir. Birinchi galda hayot uchun birlamchi bo’lgan, xususan, oziq-ovqat tovarlari ana shu xil tovarlar guruhiga kiradi. Aytaylik non narxining oshishi uni kamroq sotib olishga keltirmaydi, chunki u hayot uchun g’oyat zarur ozuqa. Odamlar non iste’mol qilishni kamaytirmaslik uchun boshqa tovarlarni sotib olishni qisqartiradilar.
Talabning o’zgaruvchanligi faqat tovar narxigagina emas, balki boshqa bir qator omillarga ham bog’liq:

1. 
   Xaridor didi. Mavjud tovar turi uchun iste’molchilar dididagi ijobiy o’zgarish yoki afzal ko’rish shu tovarga bo’lgan talabning ortishiga sabab bo’ladi.
   
2. 
   Xaridor daromadi. Daromad oshsa, ko’pgina tovarlarga talab ortadi, uning o’sishiga qarab iste’molchilar narxi qimmat bo’lsada, ko’proq sifatliroq tovarlarni xarid qiladilar. Daromadning o’zgarishi bilan talab to’g’ri mutanosiblikda o’zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar yoki normal tovarlar bo’ladi. Ko’p tovarlar normal tovarlar qatoriga kirsa-da, biroq bir necha istisnolar mavjud. Qachonki daromad ma’lum darajada oshsa, iste’molchilar kamroq non yoki kartoshka iste’mol qilishlari mumkin, chunki oshgan daromad ularga yuqori oqsilli mahsulotlarni sotib olish imkonini beradi. Daromad kamayganda talab ortadigan tovarlar past toifadagi tovarlar deyiladi.
   

Talab o’zgarishiga daromad samarasi ham ta’sir etadi. Agar tovar narxi pasaysa, unda shu mahsulotni xarid qiluvchining real daromadi yoki xarid qobiliyati ortadi. Real daromadning ortishi sotib olingan tovarlar miqdorining o’sishida ko’rinadi.
Shubhasiz, daromad talabga ta’sir etadi, chunki u xarid qilish qobiliyatini oshiradi. Bu bog’liqlikni daromadga yarasha talab o’zgaruvchanligi (DTb) ko’rsatkichi yordamida aniqlash mumkin. Bu ko’rsatkich quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Т Д ДТб _Т  _Д
bunda, D - iste’molchilarning dastlabki daromdi; D - daromadning o’zgarishi; DTb birdan ortiq ham, kam ham bo’lishi mumkin, chunki daromad o’zgaradi. Daromad bilan talab bir yo’nalishda o’zgarib borsa, unda DTB>1, agar qarama-qarshi yo’nalishda o’zgarsa, unda DTB<1. Daromadning o’zgarishi talab o’zgarishiga aslo ta’sir qilmasliga ham mumkin. Unda daromadga yarasha talabning o’zgaruvchanligi birga teng bo’ladi. DTB hajmining mutlaq miqdori birdan kam, unga teng yoki ko’p bo’lishi mumkin. Unda daromadga yarasha talabning o’zgaruvchanligi birga teng bo’ladi. Shunga bog’liq xolda talab tegishli ravishda o’zgarmas (birga teng) yoki o’zgaruvchan bo’ladi.

3. 
   O’rinbosar hamda bir-biriga bog’liq tovarlar narxi. Talabning o’zgarishiga o’rinbosar tovarlarning bo’lishi yoki bo’lmasligi muhim ta’sir
   

ko’rsatadi. Agar tovarning o’rinbosarlari ko’p bo’lsa, narx bo’yicha unga bo’lgan talab o’zgaruvchan va aksincha, kerakli o’rinbosar tovarlarga ega bo’lmasa, narx bo’yicha talab o’zgaruvchan bo’ladi. Agar o’rinbosar tovarlarning narxi oshsa, unda shu tovarning o’ziga bo’lgan talab ortadi. Masalan, sariyog’ va margarin bir-birining o’rnini bosadigan tovarlar hisoblanadi. Sariyog’ning narxi oshsa, iste’molchilar uni kam miqdorda xarid qilishadi va bu o’z navbatida margaringa bo’lgan talabning ortishini keltirib chiqaradi. Aksincha, sariyog’ narxi tushsa, iste’molchilar uni ko’plab xarid qilishadi. Bu esa margaringa bo’lgan talabning qisqarishini keltirib chiqaradi. Ikkita mahsulot bir-birining o’rnini bossa, ulardan birining narxi bilan boshqasiga talab o’rtasida to’g’ri aloqadorlik mavjud.
Mahsulotlarning shunday yig’indilari borki, ular bir-birini to’ldiruvchi hisoblanib, «qadami» bir yuradi. Ularga talab bir vaqtda qo’yiladi, ya’ni ular bog’langan talabga ega. Aytaylik, agar benzinning narxi past bo’lsa, avtomashinada ko’p yuriladi, ko’p yo’l o’z navbatida motor moyiga bo’lgan talabni oshiradi. Aksincha, benzin narxining oshishi motor moyiga bo’lgan talabni kamaytiradi.
Demak, benzin va motor moyiga bo’lgan talab bir-biriga bog’liq, ular bir-birini to’ldiruvchi tovarlardir. Ikkita tovar bir-birini to’ldiruvchi hisoblansa, ulardan birining narxi bilan ikkinchisiga talab o’rtasida teskari aloqadorlik mavjud.

4. 
   Xaridorlar soni. Bozorda xaridorlar sonining ko’payishi talab ortishiga olib keladi. Ular qanchalik ko’p bo’lsa, talab shunchalik yuqori bo’ladi.
   
5. 
   Kutiladigan o’zgarishlar. hozirgisiga nisbatan tovarlarning kelgusi narxi, tovarlarning naqd bo’lishi va bo’lg’usi daromad iste’molchilar talabini o’zgartiradi. Narxning oshish ehtimoli iste’molchilarni hozirning o’zida tovarlarni sotib olishga undaydi. Agar narxlar oshadi degan taxminlar bo’lsa, unda xaridorlar daromadlarini kelajakda yo’qotmaslik uchun talabni ko’paytiradilar, ular tovarlarni ko’proq sotib oladilar, joriy xarajatlarni qisqartirmay ularni oshirishga moyil bo’ladilar. Aksincha narx tushishi va daromadning kamayish extimoli tovarlarga joriy talabni pasayishiga olib keladi.
   

Talabga mintaqaviy, milliy, baynalminal omillar ham ta’sir etadi. Mintaqaviy omilga - iqlim sharoiti, ishlab chiqarishning tuzilishi, mahalliy urf-odatlar;
milliy omilga - mamlakat doirasida ehtiyojning yuksalish darajasi, umuman iste’mol darajasi, milliy, diniy an’analar va ko’nikmalar;
baynalminal omilga - biron mamlakatdagi yangi tovar iste’molining boshqa mamlakatlar aholisiga etib borib, ularning talabiga ta’sir ko’rsatishi, xalqaro tovar reklamasi va axborotlarning mavjudligi va boshqalar kiradi. Natijada bir mamlakatda yaratilgan tovarlarga talab, shu tovar yo’q, ya’ni ishlab chiqarilmaydigan mamlakatda ham talab uyg’otadi.
Tovarlarga va xizmatlarga talab o’zining xarakteri va harakati jihatidan o’sayotgan, barqaror qondirilgan, qondirilishi kechiktirilgan, normal va vahima talablarga bo’linadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot davomida ehtiyolar ham yuksalib boradi, talab ham o’sadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti amal qilayotgan mamlakatlarda ishlab chiqarish to’xtovsiz o’sayotganligi tufayli u erda tovarlarga bo’lgan talab barqaror qondirilgan. MDH mamlakatlarida keyingi paytlarda esa ishlab chiqarish hajmining pasayib ketganligi sababli hatto hayot uchun birlamchi, eng zarur tovarlarga bo’lgan talab ham etarli darajada qondirilmay qolmoqda, ularni qondirish muddati orqaga surilib, kechiktirilmoqda.
Kechiktirilgan talab nosog’lom iqtisodiyot va muvozanati buzilgan bozorga xos. Kechiktirilgan talab ortib borishi iqtisodiy tanglikni, inqirozni yanada chuqurlashtiradi, inflyatsiyani kuchaytiradi, uni jilovlab bo’lmaslik xavfini tug’diradi. Korxona, tashkilotlar va aholi qo’lida to’plangan pul tovar bozoriga tazyiq o’tkazib, narxni oshirishga sabab bo’ladi. Kechiktirilgan talab umuman talab tarkibini o’zgartiradi. Bir tovarga talab qondirilmasa, u boshqa tovarga, odatda, o’rinbosar tovarga yoki mutlaqo boshqa tovarlarga ko’chadi. Sotilishi ko’payib, serob bo’lgan tovarlar ham taqchil tovarga aylanadi. Kechiktirilgan talab zanjiri aks ta’sirlar orqali umuman bozorda talabni izdan chiqaradi. Kechiktirilgan talabni qondirish choralarini topish iqtisodiyotni sog’lomlashtirishning shart-sharoiti hisoblanadi.
Vahima talab bozordagi shov-shuv va vahima ta’siri ostiga sun’iy paydo bo’ladigan va shiddat bilan ortib boradigan talabdir. Vahima talab odatdagi normal talabga nisbatan ortiq talab hisoblanadi. Bunday talab bir tomondan aholi orasida mish-mish tarqatish va reklama vositasida muayyan tovarga o’ta yuqori baho berish orqali iste’molchilar ruhiyatiga ta’sir etish yo’li bilan, ikkinchi tomondan, tovarlarga bo’lgan g’oyat katta qiziqish, qimmatchilik havfi, pul almashish ehtimoli, har xil shov-shuvlar ta’sirida puldan tezroq qutulish va tovar zaxirasini ko’paytirishga intilish oqibatida yuzaga keladi. Vahima talabni savdo ahli har xil mish-mishlar tarqatish orqali ham yuzaga keltiradi. Vahima talabning paydo bo’lishi bozor narxini ko’tarib yuboradi. Tovarlar talashib olinadi, tovar taqchilligi g’oyat kuchayib ketadi. Vahima talab iqtisodda uchrab turadigan hodisa. Lekin u o’tkinchi xarakterga ega bo’lib, uzoq davom eta olmaydi.
Endi tovarlar va xizmatlar taklifi ustida fikr yuritamiz.
Talabning qarshi tarafida taklif turadi. Taklif ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqarilgan va muayyan paytda bozorga chiqarilgan yoki keltirilishi mumkin bo’lgan jami tovarlar va xizmatlar miqdoridir. Ishlab chiqaruvchilar bozorda sotishga mo’ljallangan tovar hajmi taklif qilingan tovarlar miqdori deyiladi. Tovarlar taklifining hajmi sotishga chiqarilgan tovarlar summasi bilan belgilanadi.
Tovar va xizmatlar taklifi ishlab chiqarish miqyosi va uning tarkibiga bog’liq. Biroq tovarlar taklifi yaratilgan mahsulot miqdoriga teng bo’lmasligi mumkin, ya’ni tovarlarni taklif qilish va ne’matlar ishlab chiqarish hajmlari
bir xil bo’lmasligi mumkin. Yaratilgan mahsulotning faqat bozorga chiqariladigan qismi tovar mahsuloti deyiladi, uning bozorga chiqarilmaydigan qismi taklifni yuzaga keltirmaydi. Misol uchun davlat, jamoa va dehqon xo’jaliklarida kartoshka etishtiriladi. Bu xo’jaliklar etishtirgan kartoshkaning 10%ini urug’lik uchun o’zida olib qoladi. Kartoshkaning bu qismi tovar bo’lmaydi, qolgan 90%i tovar bo’lib sotiladi, ya’ni taklifni yuzaga keltiradi.
Tovarlar taklifni mahsulotning tovarlik darajasiga, shuningdek, bozorga etkazib berishga ham bog’liq.
Taklif qilingan tovarlar miqdoriga qator omillar, jumladan, tovar narxi, resurslar narxi, ishlab chiqarish texnologiyasi, soliqlar va subsidiyalar, boshqa tovarlar narxi, narx oshish ehtimoli, tovarni ishlab chiqaruvchilarning soni kabilar ta’sir etadi. Bu o’rinda bizni tovar taklifini nimalar belgilashi qiziqtiradi. Dastlab taklifning narxga bog’liqligini ko’rib chiqamiz. Bunda boshqa omillar o’zgarmas deb va ularning taklifga ta’sirini inobatga olmaymiz.
Marketing tamoyillaridan biri - juda qurimli, yaxshi foyda keltiradigan, bozorbob tovarlarni ishlab chiqarish kerak degan tamoyil juda oddiy bo’lib ko’rinadi. Lekin aslida bunday emas. Tovarlarni o’tkazish, sotishga qilingan xarajatlar baholarni ko’tarish evaziga o’rni qoplanadi. Baholarning o’zi esa o’sib boraverishi mumkin emas. Aks holda talab kamayib ketadi, bu esa marketing strategiyasiga ziddir.
Tovarlarni o’tkazishga doir marketingning o’ziga xos xususiyati shundaki, taqsimlash tizimida band bo’lgan xodimlar realizatsiyasining hajmlari katta bo’lishidan shaxsan manfaatdor bo’lishi kerak. Bunda shu sohadagi xodimlarning mas’uliyati ham ortib boradi.