Qafqaz Universiteti Nəşri
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
Uşaq və yeniyetmələrin inkişafının sosial‐psixoloji məsələləri 98 istəyi mütləq yerinə yetirilən və idarə edilməyən, istiqamətləndirilməyən uşaq artıq ana‐atanın nailiyyət istəkləri ilə qarşı‐qarşıyadır və ondan, istə‐ məsə də, bəzi vəzifələrə əməl etməsi istənilməkdədir. Ana‐ata uşağın bu istəklərə əməl etmədiyi hallarda çox zaman onu “biz sənin üçün hər möv‐ zuda fədakarlıq etdik, səndən sadəcə məktəbdə nailiyyət əldə etməni istə‐ yirik” şəklində günahlandırır. Amma bu vəziyyət uşağa köməkçi olmaqdan çox, ona maneçilik edir. Çünki uşaq nailiyyət əldə etməsi üçün lazımi səbi‐ rə, daxili istiqamətlənməyə və intizama sahib deyildir. Elə bu nöqtədə də ana‐ata‐uşaq münasibətlərində qarşıdurmalar artmağa başlayır. Özünü yoxlamaq üçün sual vŠ tapşırıqlar 1. Uşaq tərbiyəsində hansı təlim nümunələri var? 2. Uşağı tanımadan onu tərbiyə etmək olarmı: “hə”, yoxsa “yox”? Fikrinizi əsaslandırın. 3. Uşağın inkişafında psixoloji xüsusiyyətlərin nə kimi rolu var? 4. Neçə cür ailəiçi davranışlar var? 5. Sizin ailəniz ailəiçi davranışlardan hansını əks etdirir? édŠbiyyat 1. Ə. Qədirov, “Uşaqlarda idrak proseslərinin inkişafı”, Maarif nəş. ‐ 1969 2. Muhammed Bozdağ “Sevgi Zekası” YAKAMOZ yayıncılık, 1. BASKI, İSTANBUL, 2007 3. A.İbrahimov, H.Xəlilov, “Sağlam Övlad, Düzgün Tərbiyə ,Təmiz Nitq”, Misri, Bakı ‐ 2004 4. Adem Güneş “Çocuk Terbiyesinde Doğru Bilinen Yanlışlar”, Nesil nəş. İstanbul ‐ 2008 5. Gül Şendil, “Çocuk, Ergen ve Anne‐Baba”, Melisa nəş. – 2003 6. http://www.mcaturk.com/COCUKLAR‐DA‐STRESE‐GIRER_1691.html 7. Prof.Dr. İsmet Barutçugil, “Eğiticinin Eğitimi”, Kariyer nəş. İstanbul‐2002 8. Ə.Ə. Əlizadə, A.N. Abbasov, “Ailə”, Maarif nəş. Bakı – 1989 9. Ə.S. Bayramov, Ə.Ə Əlizadə, “Sosial Psixologiya”, Qapp‐Poliqraf nəş. Bakı – 2003 10. Ə.S. Bayramov, Ə.Ə. Əlizadə, M.Ə. Həmzəyev “Ümumi Psixologiya”, Maarif nəş. – 1982 99 VI FéSİL Uşaqlıq dövrü davranış problemlŠri 6.1. Hirs Həyatın erkən yaşlarında yaşanan hisslərdən biri də hirsdir. Hansı sə‐ bəblərdən ortaya çıxdığı əvvəlcədən bilinmir. Bunun səbəbi fərdi fərq‐ liliklər olduğu qədər, uşaqların qarşılaşdığı fərqli hadisələr də ola bilər. Ona görə də uşağın o andakı mövqeyi valideyn tərəfindən müəyyənləş‐ dirilməyə bilər. Ancaq qarşımıza çıxan hirsli halların ortaq nöqtələri bizi hirsin yaranma səbəbləri barədə xəbərdar edə bilər. Uşaq və yeniyetmələ‐ rin hirslə bağlı psixoloji‐emosional vəziyyətlərini nəzərə alıb, psixoloqlar onu bir neçə mərhələyə bölüblər. Birinci əlamət uşaqlarda yaranan qorxu‐ dur. İkinci əlamət isə hirsin yaratdığı fizioloji dəyişikliklərdir: ürək döyüntülərinin və tə‐ nəffüs sisteminin pozulması, əllərin tərləməsi, qan dövranının sürətlənməsi baş verir. Bunlar xaricdən görünmür, sadəcə fərdin özü hiss edir. Hər iki əsas bütün insanlarda eynidir. Üçüncü əlamət hirs reaksiyalarıdır ki, eyni uşaqlarda fərqli zamanlarda və fərqli hallarda baş verə bilər. Hirsin son əsası hirsi meydana gətirən hadisədir. Hər uşaq üçün fərqli olan bu əsas, eyni uşaq üçün içində olduğu hal ilə bağlı fərqlilik göstərə bilər. Hirsə səbəb olan ən əhəmiyyətli təsir, istənilən hədəfə çatmağın qarşısının alınmasıdır. Uşaqların istədiyi oyun‐ caqla oynamasına icazə verilməməsi, anasının yanından uzaqlaşması kimi bir çox səbəb hirs yarada bilər. Yaranan vəziyyətin hirsə səbəb olub‐olmamasını müəyyənləşdirən di‐ gər bir əlamət isə yaşdır. Yaşa bağlı olaraq, uşaq öz dünyasında yeni bir şe‐ yi kəşf edərkən, valideynin onu qorumaq məqsədi ilə etdiyi müdaxilə Uşaq və yeniyetmələrin inkişafının sosial‐psixoloji məsələləri 100 uşaqda əngəllənmə hissi yaradır və nəticədə uğursuzluq baş verdikdə uşaq əsəbiləşir. Yaş artdıqca hirsin ortaya çıxma tezliyi də azalır. Hirsin göstəricisi olan ümumi ünsürlər var. Bunlardan biri valideyn‐ lərin uşaq yetişdirmə stimullarıdır. Valideynlərin uşaqlarına verdikləri cə‐ zalar uşaqlardakı hirs və hirsin şiddətini və ya aqressivliyin dərəcəsini də‐ yişdirir. Uşaq işlədiyi günahın arxasınca verilən cəzanın səbəbini anlama‐ lıdır. Əks təqdirdə, haqsızlığa məruz qaldığını zənn edərək hirsin şiddətini daha da artıracaq və kənara da əks etdirəcək. Belə hal da ruh düşkünlü‐ yünə səbəb olacaq. Cəzanın haqsız olduğunu düşünən uşaq hirsini ya cəza verənin üstünə, gücü çatmadığı halda isə özündən zəif insanların və ya əşyaların üstünə tökəcək. Ayrıca, valideynlərin verdikləri cəzalar uşaqların reaksiyalarını və şiddətlərini müəyyənləşdirir. Uşağın istəyinə qarşı veri‐ lən cəzanın şiddəti cəzanın tipindən daha əhəmiyyətlidir. Qüvvətli bir is‐ tək qarşısında yüngül cəzaya məruz qalan uşaq oxşar hallarda da cəzaya baxmayaraq, eyni halı təkrarlayır. Çünki alacağı cəza istəyinin qarşısını ala bilməz. Amma qarşılaşacağı cəzanın şiddəti istəyinin şiddəti ilə eyni olar‐ sa, bu hal təkrarlanmaz. Valideynlərin stimullarının hirsin ortaya çıxma‐ sına və şiddətinin dərəcəsinə təsirli olan digər hal isə model seçməkdə qar‐ şımıza çıxır. Uşaqlar ilk olaraq hərəkətlərinə istiqamət vermək üçün model olaraq valideynlərini seçirlər və onları təqlid edirlər. Valideynlərin hirsli vaxtlarında etdikləri hərəkətlər uşaqları üçün bir model təşkil edəcək. Be‐ ləliklə, valideynlər istəmədən də uşaqlarına təcavüzkarlığı öyrədə bilərlər. Valideynlər verdikləri cəzada çox sərt hərəkət etdikdə və ya ortadakı halı qaldırmaq üçün sərt reaksiyalar verdikdə uşaqdakı təcavüzkarlığın şiddəti daha da artar. Bunun üçün də uşaqlara qayğı ilə yanaşmalıyıq. Hirs fərqli şəkillərdə ortaya çıxsa da, uşaqlarda ümumi görülən reak‐ siya şəkilləri var. Körpələr hirs reaksiyalarını ibtidai fiziki hərəkətlərlə gös‐ tərir. Dörd yaşından əvvəl hirs məqsədə yönəlmiş olmaqdan daha çox, bir “partlama” xarakterlidir. Dörd yaşından sonra isə qazanılan təcrübələrə dayanaraq hirs saylarında azalma görünür. Uşaq göstərdiyi reaksiyanın kənardakılar tərəfindən təsdiqlənmədiyini gördüyü zaman hirsini nəzarət altına alır və küsmə, sifət göstərmə, mızıldanma kimi reaksiyalar göstər‐ məyə başlayır və hirsləndiyi zaman əşya ilə hadisədən intiqam almağa çalışır. Bunlara dil də əlavə edilir. Dilin inkişafı ilə uşaq, hirsini bildirmək üçün dilini də istifadə etməyə çalışır. Məktəb yaşına çatan uşaqlarda dil daha təsirli bir ifadə şəklidir. Əvvəlcə istifadə etdiyi fiziki təcavüzlərin çox reaksiyaya səbəb olduğunu və təsdiqlənmədiyini görən uşaq söyüş söy‐ mək, ya da lağ eləmək kimi sözlü təsirlərdən istifadə etməyi seçə bilir. Uşağı çox qəzəbləndirdikdə hirsini daha kiçik uşaqlardan, heyvanlardan Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|