87
daxil oldu, lakin tezliklə geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Sultan Əhməd
Cəlairi müttəfiqi Qara Yusiflə birlikdə Azərbaycana qayıtdı. 1408-ci ildə
müttəfiqlər Sədrud kəndi yaxınlığında Miranşahın qoşunlarını məğlub edərək
Təbrizi tutmuş və Azərbaycanda Teymurilərin ağalığına son qoymuşlar. Amma
tezliklə müttəfiqlər arasında narazılıqlar yaranmışdır. 1410-cu il avqustun
axırlannda Sultan Əhməd Qara Yusiflə savaşda məğlubiyyətə uğradı. Cəlairilər
dövləti süqut etdi və yerini Qaraqoyunlu dövlətinə verdi.
Cəlaləddin
- 1225-ci ildə monqollar tərəfindən tutulmuş dövlətində öz
hakimiyyətini itirmiş xarəzmşah Cəlaləddin İran və Azərbaycana soxuldu. Onun
qoşunları Eldəgəzlərin torpaqlarının çox hissəsini, eləcə də Ağsonqurilər dövlətini
ələ keçirdilər. Şirvanşahlar özlərinin Cəlaləddinin vassalı olduqlarını qəbul etdilər.
Cəlaləddin Gəncəni öz iqamətgahına çevirdi. Lakin onun tərəfindən təyin edilmiş
yüksək vergilər ölkə əhalisinin böyük narazılığına səbəb oldu. 1231-ci ildə
Gəncədə Bəndərin başçılığı ilə Cəlaləddinə qarşı sənətkarların və şəhər
yoxsullarının üsyanı başlandı. Cəlaləddin çətinliklə üsyanı yatıra bildi. Bunun
ardınca Azərbaycanın Xoy, Mərənd, Naxçıvan və digər şəhərləri də ona qarşı
üsyana başladılar. 1231-ci ildə monqollar yenidən Azərbaycana hücum etdilər.
Monqolların təzyiqinə davam gətirməyən Cəlaləddin qoşunlarının qalıqları ilə
Kürdüstana tərəf çəkildi və az sonra orada öldürüldü.
Cəlalilər hərəkatı
- Osmanlılar əleyhinə Şeyx Cəlalinin adıyla bağlı
hərəkat. Cəlali 1518 - 19-cu illərdə Kiçik Asiyada Toqat şəhərində Osmanlılar
əleyhinə üsyana başçılıq etmişdir. XVI əsrin 90-cı illərində Kiçik Asiyanın şərq
hissəsində cəlali hərəkatı yenidən vüsət aldı. Azərbaycanda cəlalilərin ilk çıxışları
1591-ci ildə Təbriz və Gəncədə baş verdi. XVII əsrin ilk illərində isə cəlali hərəkatı
Azərbaycanda daha da genişləndi və qonşu ölkələrə də yayıldı. Azərbaycanda
cəlali hərəkatı yerli feodalların və Osmanlı sultanının hakimiyyətinə qarşı foal
mübarizə xarakteri aldı. Lakin cəlali dəstələri dağınıq fəaliyyət göstərirdi. Cəlali
dəstələrinin Azərbaycanda tanınmış başçılarından biri Koroğlu idi. Cəlali
hərəkatını öz maraqları çərçivəsində I Sah Abbas da müdafiə edirdi. 1608-ci ildə
cəlali dəstələri Səfəvi qoşunları ilə birlikdə Ərzurum yaxınlığında osmanlılarla
savaşda iştirak etmişdilər. I Şah Abbas cəlali dəstələrindən öz düşmənlərinə qarşı
istifadə edirdi. Cəlali dəstələrinin əksəriyyəti
1610-cu ildə I Şah Abbasdan uzaqlaşıb getdi.
cəng arabası
- atlara qoşulmuş, ikitəkərli
yüngül araba. E.ə. II minillikdə Qədim Şərqdə
meydana gəlmişdir. Qədimlərdə hərbi məqsədlər
üçün istifadə olunurmuş. Adətən cəng arabasında
iki döyüşçü olarmış: biri atları idarə edər, ikincisi
isə ox atarmış. Döyüş zamanı arabaçılar sürətlə rəqib sıralarını yararmışlar, qalib
gələndə isə qaçanları təqib edərmişlər.
88
cənnət
(ər. "əl-cənnə" - "bağ") - islamda cənnətin adı, mömin
müsəlmanların əbədi səadətə qovuşucaqları yer. Cənnət - çoxlu çeşmələri, çayları,
arxları, gölləri olan kölgəli meyvəli bağdır. Orada yaşıl paltarlı möminlər xalılarla
döşənmiş kürsülərdə uzanıb dincələcəklər. Cavan cənnət huriləri və cavanlaşmış öz
arvadları möminləri əyləndirəcəklər. Cənnətin bütün sakinlərinin yaşı, rəvayətə
görə, 33 olacaq.
Cənubi Azərbaycanda 1941
- 46-cı illərdə milli-azadlıq hərəkatı - İkinci
Dünya müharibəsi illərində - 1941-ci ilin avqustunda SSRİ və Böyük Britaniya öz
qoşunlarının İrana yeritdilər. Sovet qoşunları İranın şimalına, o cümlədən Cənubi
Azərbaycana, ingilis qoşunları isə İranın cənub rayonlarına yeridildi.
Rza şah müttəfiqlərin qoşunlarının İrana yeridilməsinə qarşı uğursuz
müqavimət cəhdindən sonra öz oğlu Məhəmməd Rzanın xeyrinə taxt-
tacdan imtina etmək məcburiyyətində qaldı. Bundan sonra İranda
yenidən demokratikləşmə hərəkatı canlandı. Bu hərəkatın
mərkəzlərindən biri Təbriz idi. 1941-ci ilin sentyabr - oktyabrında Təbrizdə
çoxsaylı mitinq və nümayişlər keçirildi. Ölkə qarşısında duran problemlərin açıq
şəkildə müzakirəsi ictimai həyatın həlledici amillərindən biri oldu. 1942 - 44-cü
illərdə Cənubi Azərbaycanda bir sıra qəzetlər ana dilində nəşr edilməyə başlandı,
Şimali Azərbaycanla əlaqələr genişləndi. Tehran konfransında qəbul edilmiş sazişə
əsasən, nəzərdə tutulurdu ki, SSRİ və Böyük Britaniya İranın daxili işlərinə
qarışmayacaq, bütün mühüm məsələləri birgə həll edəcək və müharibə
qurtardıqdan sonra 6 aydan gec olmamaq şərti ilə öz qoşunlarını İran ərazisindən
çıxaracaqlar. 1945-ci ildə mürtəce qüvvələr Azərbaycanda terrorlar həyata keçirən
silahlı dəstələr təşkil etməyə, köçəri və oturaq əhalini bir-biri ilə toqquşdurmağa
başladılar. 1945-ci ilin iyul -sentyabr aylarında azərbaycanlı dəstələr əksinqilabi
birliklərə qarşı mübarizə aparmaq üçün silahlı fədai dəstələri yaratmağa başladılar.
1945-ci il sentyabrın 3-də Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə bir qrup demokrat
Azərbaycan Demokrat Partiyasının (ADP) yaradılması haqqında bəyannamə qəbul
etdi. Bəyannamədə Azərbaycanın demokratik İran tərkibində inzibati-iqtisadi
muxtariyyətə malik olmasının labüdlüyü göstərilirdi. 1945-ci il sentyabrın 5-dən
Azərbaycan dilində Azərbaycan Demokrat Partiyasının mətbu orqanı olan
"Azərbaycan" qəzetinin nəşrinə başlanıldı. Azərbaycan Demokrat Partiyasına bir
neçə həftə ərzində əhalinin müxtəlif təbəqələrindən olan minlərlə adam daxil oldu.
1945-ci il oktyabrın 2-4-də ADP-nin proqram və nizamnaməsini qəbul edən, eləcə
də S.C.Pişəvəri başda olmaqla Mərkəzi Komitəsini seçən I qurultayı keçirildi. ADP
özünün fədai dəstələrini təşkil etməyə başladı. Oktyabr - noyabr aylarında Cənubi
Azərbaycan şəhərlərində demokratik idarəçilik orqanlarının yaradılmasına
başlanıldı. Demokratların aydın və qəti taktikaları sayəsində inqilabi hərəkat dinc
xarakter daşıyırdı. 1945-ci il noyabrın 21-də özünü Müəssislər Məclisi elan edən
Azərbaycan Milli Konqresi çağırıldı və İran tərkibində Azərbaycanın
muxtariyyətini təmin etməli olan seçkili Azərbaycan Milli Məclisi və Milli