T texniki kolleci

Avtomobilin dəyanətliyi.
Avtomobil təkəri radial, tangensial və yan elastikliyə malikdir. Avtomobilin idarəolunma 
qabiliyyəti və dəyanətliyi xeyli dərəcədə avtomobil təkərinin yan elastikliyi ilə müəyyən 
olunur.Diyirlənən sərt təkərə yan qüvvə təsir edərsə, yan qüvvə təkərin yolla ilişmə 
qüvvəsindən böyük olana qədər təkərin diyirlənmə trayektoriyası onun uzununa 
müstəvisində qalacaq. Bundan sonra təkərin yan istiqamətdə sürüşməsi başlayır. 
Diyirlənən elastik təkərə təsir edən yan qüvvə, təkərin diyirlənmə müstəvisinin təkər 
müstəvisindən yana aparma bucağı adlanan bucaq qədər meyllənməsinə səbəb olur. 
Baş verən proseslərin mahiyyətini şək.20-dəki sxem üzrə aydınlaşdıraq.Şək.20. a)-da 
yan qüvvə təsir etməyən elastik təkərin diyirlənmə halı göstərilmişdir. 
OA xətti 
protektorun ortasından keçir. Təkər diyirlənərkən bu xətt üzərində olan 
B və C nöqtələri 

---

yolla 
B
1
və 
C
1
nöqtələrində görüşür və təkərin diyirlənmə trayektoriyası təkərin 
simmetriya müstəvisində olur. Təkərə 
F
y
yan qüvvəsi təsir edərsə, təkərin mərkəzindən 
keçən şaquli müstəvi kontakt izinin mərkəzinə nəzərən a qədər sürüşər (şək.20, b) və 
protektorun ortasından keçən 
OA xətti əyilər. Bunun nəticəsində təkər müəyyən bucaq 
qədər fırlandıqda 
B nöqtəsi yolla B
2
, 
C nöqtəsi isə C
2
nöqtələrində görüşər. 
в)
R
y

e
R
y
F
y
C
B
0
B
1
C
1
a)
K
C
F
y
B
0
б)
K

B
2
C
2
Şək.20. Elastik şinin yana aparma ilə diyirlənmə sxemi 
Təkərin sonrakı diyirlənməsi zamanı protektorun ortasında yerləşən bütün nöqtələr yolla 
OK xətti üzrə görüşəcək və təkərin trayektoriyası (OK xətti) təkər müstəvisindən α 
bucağı qədər meyllənəcək.Kontakt sahəsinin uzunluğu üzrə şinin yan deformasiyası 
qeyri-bərabərdir; şinin elementləri qabaq hissədə arxa hissəyə nəzərən daha az yan 
deformasiya edir, çünki yolla ilişməyə girən şin elementləri ilk anda yan reaksiyaları 
praktiki olaraq qəbul etmir. Təkərin fırlanması ilə əlaqədar bu nöqtələr kontakt izinin 
arxa hissəsinə hərəkət edir. Bu halda şin elementlərinin deformasiyası artır və uyğun 
olaraq bu elementlərin qəbul etdiyi yan qüvvə çoxalır. Bunun nəticəsində şinin dayaq 
səthi ilə toxunma sahəsinin uzununa oxu təkərin uzununa müstəvisinə nəzərən müəyyən 
bucaq qədər dönür (şək.20, c). Kontakt sahəsinin arxa hissəsində yan deformasiya 
elementləri qabaq hissəsindən çox olduğu üçün yan təzyiq epyuru üçbucaq formasında 
olacaq. Buna görə də, 
F
y
qüvvəsinə bərabər olan elementar yan reaksiyaların 
əvəzləyicisi (
R
y
) kontakt izinin mərkəzindən arxaya 
e məsafəsi qədər sürüşür. Nəticədə, 
təkəri 
F
y
yan qüvvəsi istiqamətində döndərməyə çalışan stabilləşdirici moment 
M
s
= 
e ∙ 
R
y
yaranır. 

---

Tədqiqat nəticəsində, şinin verilmiş vəziyyəti üçün təkərin yana aparma bucağının 
yan qüvvənin funksiyası olduğu aşkar edilib. Ümumi halda yana aparma bucağı və yan 
qüvvə arasında asılılıq, xətti deyildir (şək.21). 
Şək.21. Yana aparma bucağının yan qüvvədən asılılığı 
Şək.21-də yana aparma bucağının yan qüvvədən xarakterik asılılığı göstərilir. Bu 
asılılıqda üç xarakterik sahəni qeyd etmək olar: 0 

1 yana aparma bucağı yan qüvvədən 
xətti asılıdır; 2 

3 yana aparma bucağı yan qüvvənin artmadığı halda qeyri-müəyyən 
qədər artır; 1 

2 keçid sahəsidir. 0 

1 sahəsində təkərin yana aparması şinin yalnız 
elastik deformasiyası hesabına baş verir. Yan qüvvə artdıqca kontakt sahəsinin arxa 
hissəsində yerləşən və yan istiqamətdə daha çox yüklənən şin elementləri sürüşməyə 
başlayır. Bu hal yan qüvvə ilə yana aparma bucağı arasındakı mütənasibliyi pozur (1 

2 
sahəsi). Yan qüvvənin sonrakı artımı ilə şinin yan istiqamətdə tam sürüşməsi başlayır (2 

3 sahəsi).Xətti sahədə (0 

1), yan qüvvənin yana aparma bucağına nisbəti təkərin 
yana aparma müqavimət əmsalı (
k
y
) adlanır: 
δ
F
k
/
y
y

. (16) 
Yana aparma müqavimət əmsalı bir sıra faktorlardan asılıdır: təkərin ölçüsü və 
konstruksiyası, şinin daxili təzyiqi, yol örtüyünün növü və vəziyyəti, təkərə düşən normal 
yük və onun çevrəvi qüvvəsindən. Minik avtomobillərinin şinləri üçün 
k
y
= 15…40 
kN/rad; yük avtomobillərinin şinləri üçün isə 60...120 kN/rad götürülür. Yana aparma 
müqavimət əmsalının maksimal qiyməti yükün müəyyən qiymətində əldə edilir. Adətən, 
bu nominal yükə yaxın qiymətlərdə olur.Avtomobil təkərinin yana aparması təkər 
müstəvisinin şaquli müstəvidən meyllənməsi hesabına da baş verir. Müəyyən 
olunmuşdur ki, 
𝛼
mailliyə malik təkər (şək.22), təkərin meyllənmə istiqamətində 
δ
α
yana 
aparma bucağı ilə hərəkət edir. Şinin növü və konstruksiyasından asılı olaraq təkərin bir 
dərəcə meyllənməsi 10…15
' yana aparma bucağı yaradır. Ümumi halda 
1
F
y
0
2
3

---


α
δ


k
/
, 
burada 
k
α

təkərin meyllənməsindən yaranan yana aparma müqavimət əmsalıdır, 
k
α
= 
4,6. 
Şək.22. Təkərin meyllənməsi 
hesabına yaranan yana aparma 
Yan qüvvə ilə yüklənən və razval olan təkərin yana aparma bucağı yan qüvvə və razval 
hesabına yaranan yana aparma bucaqlarının cəmi kimi tapılır: 
α
/
/
k
α
k
F
δ
y
y


. 
Avtomobilin idarəolunma qabiliyyəti və dəyanətliyi öyrənilərkən əsasən, körpülərin yana 
aparma halına baxılır. Körpülərin yana aparma bucağı təcrübi yolla 

beşinci təkərin 
köməkliyi ilə avtomobilin müxtəlif sürətlə dairəvi hərəkəti üçün-ölçülür.