T texniki kolleci

AVTOMOBİL yana şürüşməsi və aşması (dəyanətliyi) 
Dəyanətliyin itirilməsinin son halı yana sürüşmə və aşmadır. Təkərlərin yolla kontakt 
müstəvisində təsir göstərən qüvvələr ilişmə qüvvələrindən böyük olarsa, avtomobilin 
sürüşməsi baş verir. Kontakt sahəsində uzununa və eninə qüvvələr yolun uyğun 
reaksiyalarına bərabər olduğundan, avtomobilin körpüsünün sürüşməsiz hərəkət şərtini 
aşağıdakı kimi yaza bilərik: 
2
2
y
x
z
R
R
R



, 
burada 
R
z
, R
x
, R
y 

uyğun olaraq şaquli, tangensial və yan reaksiyalardır. Avtomobilin 
aşması onun sürüşməsi zamanı maneəyə toxunması və ya sürüşmə olmayan halda baş 
verə bilər. Beləliklə, hər sürüşmə aşmaya səbəb olmur. Yana sürüşməni aydınlaşdırmaq 
üçün yamaclarda (eninə mailliyi olan yollarda) dönmə halına baxaq (şək. 30). 
Şək.30. Yamacda dönmə halında avtomobilə təsir edən qüvvələr sxemi 
Şək.27, a)-da ətalət qüvvəsi və ağırlıq qüvvələri əks istiqamətdə, şək.30, b)-də isə eyni 
istiqamətdə momentlər yaradır. Şəkillərdə 
N 

ətalət və ağırlıq qüvvələrinin əvəzləyicisi; 
β
0

hərəkət müstəvisinə çəkilmiş şaquli müstəvi ilə kütlə mərkəzi və təkərlərin yolla 
kontakt nöqtələrindən keçən müstəvilər arasında əmələ gələn bucaq; 
α 

normal 

---

müstəvi ilə 
N qüvvəsi arasındakı bucaq; γ 

ağırlıq qüvvəsi ilə 
N qüvvəsi arasındakı 
bucaqdır. 
Qüvvələr sxemindən 


a
y
G
F
tg
/

g
j
y
/
yazmaq olar. 
0

 
olduqda aşma baş vermir; 
0

 
olduqda aşma baş verir; 
0

 
olduqda isə avtomobil aşmağa başlayır. 
Şək.30, a)-dakı sxemdən 





, bu halda 
A nöqtəsinə nəzərən aşmaya 
başlama şərti 
0





olar. 
Şək.30, b)-dəki sxemdən 





alarıq. 
A nöqtəsinə nəzərən aşmaya başlama 
şərtini 
0





kimi yaza bilərik. 
β 

bucağını müsbət qəbul edərək, ətalət qüvvəsinin yaratdığı momentin ağırlıq 
qüvvəsinin yaratdığı momentin əksinə yönəldiyi hal üçün aşmasız hərəkət şərtini 
aşağıdakı kimi yaza bilərik: 
0
)
(



tg
tg


. (20) 
Avtomobilin sürüşməyə başlaması 

yamac istiqamətdə təsir edən qüvvənin 
dayaq səthinə ilişmə qüvvəsinə bərabər olduğu halda baş verir (şək.30, a): 



)
cos
(
sin
N
N

; 



tg
. 
Avtomobilin sürüşməsiz hərəkət şərti: 





)
(
tg
(21) 
kimi yazıla bilər.Avtomobilin hər yana sürüşməsi onun aşmasına 

dəyanətliyin itməsinin 
ən ağır halına təsadüf etmədiyi üçün, avtomobil layihələndirilərkən çalışmaq lazımdır ki, 
dəyanətliyin itməsi sürüşmə ilə başlasın. (20) və (21) ifadələrini tutuşduraraq yəqin 
etmək olar ki, bu hal 

 
0
tg
halında ödənir. Şək. 30-a əsasən: 





g
h
В
tg
2
/
0

---

yazmaq olar. Burada 
β
0 

eninə dəyanətlik bucağı, 
0

tg

isə eninə dəyanətlik əmsalı (


) adlanır. Deməli, 
0



tg

.
Avtomobilin yana sürüşməsinin aşmadan daha tez baş verməsi üçün 




olmalıdır. 


avtomobilin kütlə mərkəzinin hündürlüyündən və koleyanın ölçüsündən asılı 
olduğundan, layihələndirmə zamanı hündürlüyü azaltmaq, koleyanı isə artırmaq lazımdır. 
Cədvəl 6-da müxtəlif avtomobillər üçün yan dəyanətliyin xarakterik göstəriciləri 
verilmişdir. 
AVTOMOBİLLƏRİN YAN DƏYANƏTLİK GÖSTƏRİCİLƏRİ 
Cədvəl 6 
Avtomobilin tipi 



0 
, dərəcə 
Minik avtomobilləri 
0,9

1,2 
42

50 
Yük avtomobilləri 
0,55

0,8 
29

40 
Avtobuslar 
0,50

0,65 
27

28 
Kuzovun yana əyilməsi avtomobilin yan dəyanətliyinə ciddi təsir göstərir. Yan 
dəyanətliyə təsir göstərən əsas konstruktiv parametrlər yana meyllənmə çiyini və 
asqının bucaq sərtliyidir. Bucaq sərtliyini artırmaq üçün asqılara stabilizator əlavə edilir. 
Stabilizator yana meyllənməni 20...40% azaldır.Adətən qoşqunun dəyanətliyi 
avtomobilin dəyanətliyindən pis olduğundan, qoşqulu avtomobilin dəyanətliyi 
qoşqunun dəyanətliyi ilə müəyyən olunur.