The scientific and pedagogical
Yüklə 5,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
65 M.İ.Əlləzov Qiymətli kağızlarla bağlı sonrakı proseslər ikinci dərəcəli bazarda həyata keçirilir. İkinci dərəcəli bazarda pullar bir investordan digər investora keçir, satılmış qiymətli kağızlardan daxil olan vəsaitlər bu qiymətli kağızların əvvəlki sahiblərinə gəlir. Yəni ikinci dərəcəli bazarda olan əməliyyatlar emitentin iştirakı olmadan baş verir və emitentin proseslərə heç bir təsiri yoxdur. Emitent üçün buraxılan qiymətli kağızların kim tərəfindən alınmasına elə bir marağı yoxdur, onun üçün əsas qiymətli kağızların öhdəliklərinin geniş olmasıdır. Qiymətli kağızla sövdələşmələrin təşkili formalardan asılı olaraq təşkil edilmiş (birja) və təşkil edilməmiş (birjadan kənar) Fond bazarlarını ayırmaq olar. Təşkil edilmiş Fond bazarları fond birjaları yaradır. Digər qiymətli kağız sazişləri isə təşkil edilməmiş bazarda həyata keçirilir. (1) Məlumdur ki, bazar iqtisadiyyatı sistemində qiymətli kağızların dövriyyəsi pul vəsaitlərinin müxtəlif sahələrdə yerləşdirilməsi vasitəsi kimi çıxış edir. Fond bazarlarının əsas tərkib hissəsini bazarda aparılan ticarət üsulları təşkil edir. Bu nöqteyi-nəzərdən Fond bazarlarının tərkibində aşağıdakı bazarları qeyd etmək olar: Sxem 4. Qiymətli kağızlarla ticarətin təşkili üsuluna görə QKB-nin tərkibi quruluş Fond Bazarı İlkin Təkrar Mütəşəkkil Ənənəvi Birja Kassa Birjadankənar Qeyri ‐ Mütəşəkkil Müddətli Kompüterləşdirilmiş 66 M.İ.Əlləzov İlkin və təkrar (ikinci) bazar. İlkin bazarda qiymətli kağızlar öz qəbul qaydaları və tələbləri ilə ilk dəfə satışa çıxarılır, realizə olunma prosesinin ilk mərhələsində ilk dəfə olaraq alıcılar tərəfindən alınır. Burada korporasiyalar, mərkəzi hökumət və bələdiyyələr tərəfindən buraxılan qiymətli kağızların ilkin yerləşdirilməsi baş verir. Bazarda yeni buraxılan qiymətli kağızların bazar qiyməti müəyyən edilir, investisiya riski qiymətləndirilir, buraxılışın dövlət qeydiyyatı və buraxılışın nəticələrinin qeydiyyatı və onların saxlanılması baş verir. İlkin bazarın funksiyaları aşağıdakılardır: ‐ Qiymətli kağızların buraxılışının təşkili; ‐ Onların yerləşdirilməsi; ‐ Qiymətli kağızların uçotunun aparılması; ‐ Tələblə təklif arasında tarazlığın təmin olunması. (3) Qiymətli kağızların təkrar bazarı dedikdə isə bazarda əvvəllər dövriyyəyə buraxılmış və ölkədə qeydiyyatdan keçmiş qiymətli kağızlar başa düşülür. Qiymətli kağızın təyin edilmiş bütün dövriyyə müddəti ərzində bu kağızlar alqı-satqı və ya digər köçürmə fomalarında öz sahibini dəyişir. Bu bazarın məqsədi qiymətli kağızlarla onların ilkin yerləşdirilməsindən sonra alqı-satqı və digər əməliyyatların keçirilməsi üçün şəraitin yaradılmasından ibarətdir. Təkrar bazarın funksiyası pərakəndə alqı-satqı səviyyəsində satıcı və alıcıların görüşdürülməsi (ilkin yerləşdirmə zamanı bu proses topdansatış səviyyədə baş verir) və müəyyən qiymət səviyyəsində tələb və təklifin tarazlaşdırılmasından ibarətdir. Bu bazarın əsas vəzifəsi kapitalın ən səmərəli istehsal sahələrinin xeyirinə yenidən bölüşdürülməsi və təsərrüfat subyektlərinin inkişafı məqsədlərindən ötrü investisiyaların cəlb olunmasıdır. İkinci bazarı daxilində aşağıdakı 4 səviyyəni fərqləndirirlər: ‐ Fond birjası – Burada birjada qeydiyyatdan keçmiş və qiymətləndirilməyə buraxılmış qiymətli kağızlarla ədqlər baş verir; ‐ Birjada qeydiyyatdan keçməmiş qiymətli kağızlarla əməliyyatların keçirildiyi birjadankənar bazar; ‐ Vasitəçilərin vasitəsilə və yüksək rüsumlar təyin etmiş fond birjalarını ötərək qeydyyatdan keçirilmiş qiymətli kağızların alqı-satqısı baş verən birjadankənar bazar; ‐ Ticarətin vasitəçiləri birləşdirən komputer şəbəkələri vasitəsilə keçirildiyi komputerləşdirilmiş bazar – Belə sistemin köməkliyi ilə investor komisyon ödəmələrdə böyük qənaət əldə edir və fond bazarının qeyri-sabitliyə düçar olması riski azalır. Mütəşəkkil və qeyri-mütəşəkkil bazar. Qiymətli kağızların mütəşəkkil bazarında qiymətli kağızlar bazar iştirakçıları arasında, onların zəmanəti ilə digər bazar iştirakçıları – lisenziyaya malik peşəkar vasitəçilər tərəfindən sərt qaydalar əsasında dövriyyə edir. Qeyri-mütəşəkkil bazarlarda isə qiymətli kağızların dövriyyəsi zamanı bazar iştirakçılarının vahid qəbul edilmiş qaydalara riayət etməsinə heç bir tələb qoyulmur. Birja və birjadankənar bazar. Qiymətli kağızlarla sövdələşmələrin təşkili formalardan asılı olaraq birja və birjadan kənar Fond bazarlarını ayırmaq olar. Birja bazarında qiymətli kağızların ticarəti yalnız bütün bazar iştirakçıları arasında ciddi surətdə seçilmiş birja vasitəçiləri tərəfindən fond birjalarında və birja qaydaları əsasında təşkil edilir. Birjadankənar bazarda qiymətli kağızların ticarəti fond birjasından kənarda həyata keçirilir. Ənənəvi və kompüterləşdirilmiş bazar. Ənənəvi Fond bazarları adından göründüyü kimi əməliyyatların ənənəvi qaydada həyata keçirildiyi bazardır.Komputerləşdirilmiş bazarda ticarət fond üzvlərini birləşdirən vahid komputer şəbəkəsi vasitəsilə aparılır. Yeni 67 M.İ.Əlləzov komputerləşdirilmiş bazarlar ərazicə bölüşdürülmüş elektron birjaları kimi çıxış edir. Belə bazarların daxilində birjadankənar ticarət təkcə ənənəvi olaraq telefonla deyil, xüsusi komputer sistemləri vasitəsilə aparıla bilər. Bu cür sistemlərin ən iri miqyaslısı 1971-ci ildən ABŞ-da tətbiq olunan Milli Qiymətli Kağız Dilerləri Assosiasiyasının avtomatlaşdırılmış qiymətləndirmə sistemidir (NASDAQ). Bu, bütün ölkə ərazisini əhatə edən, özünün abonentlərinə çoxsaylı terminal vasitəsilə bilavasitə iş yerindən qiymətli kağızlarla əqdlər bağlamaq imkanı verən mürəkkəb və geniş elektron şəbəkədir. Bundan əlavə artıq birjadankənar bazar daxilində iri miqyaslı əməliyyatların komputer sistemi vasitəsilə, birbaşa – heç bir vasitəçi olmadan həyata keçirildiyi bazar formalaşmışdır. Bunlara misal olaraq İNSTİNET, POSİT və Crossing Network kimi elektron qiymətli kağızlar ticarət sistemlərini misal göstərmək olar. Kassa və müddətli. Kassa Fond bazarlarında əqdlər 1-2 iş günü ərzində icra olunur, yaxud sifarişçi üçün qiymətli kağızların dərhal alqı-satqısı tələb olunduqda o, bu bazardan istifadə edir. Yerinə yetirilmə müddəti 2 gündən çox olan əqdlər isə qiymətli kağızların müddətli bazarında həyata keçirilir. Adətən bu 3 ayadək olan dövrü əhatə edir. Bu bazarda əməliyyatlar üzrə hesablaşmalar ya ayın ortasında (per-medio), ya da ayın sonunda (per- ultimo) həyata keçirilir. Satılan qiymətli kağızların tipindən asılı olaraq pul bazarı və kapital bazarı fərqləndirilir: Pul bazarı - qısamüddətli maliyyə öhdəllkləri bazarıdır. (Fəaliyyət dövrü 1 ilə qədər) Kapital bazarı - fəaliyyət dövrü 1 ildən artıq olan Fond bazarlarıdır. Qiymətli kağızların həyat təşkili aşağıdakı fazalardan ibarətdir: ‐ Qiymətli kağızların yeni buraxılışının təşkil edilməsi; ‐ Qiymətli kağızların ilkin yerləşdirilməsi (ilkin emissiya); ‐ Qiymətli kağızların tədavülü (alqı-satqı); ‐ Borc qiymətli kağızlarının ödənilməsi. Qiymətli kağızlar emissiya və qeyri-emissiya qiymətli kağızlarına bölünür. Emissiya qiymətli kağızları - buraxılışlara yeniləşdirilən və qiymətli kağızların əldə edilməsi vaxtından asılı olmayaraq bir buraxılış daxilində hüquqlarının həyata keçirilməsinin həcmi və müddəti eyni olan qiymətli kağızlardır. Qeyri-emissiya qiymətli kağızları - buraxılışlarla yerləşdirilməyən və qiymətli kağızlar üzrə hüquqların həyata keçirilməsinin həcmi və müddəti müxtəlif olan qiymətli kağızlardır. Qeyri-emisiya qiymətli kağızlarına veksel, çek, depozit sertifikatları, opsion, varrant, fyuçers özəlləşdirmə pulları və bu anlayışa cavab verən qiymətli kağızların digər növləri aiddir. Seriyalılıq - qiymətli kağızların müəyyən standart üzrə buraxılması deməkdir. Seriyalılıq standartlılıq ilə sıx bağlıdır, çünki eyni tipli qiymətli kağızlar standart məzmun daşıyırlar. Standartlılıq qiymətli kağızları eyni tipli kütləvi mal edir. Qiymətli kağızların dövriyyədə iştirakı onların alqı-satqı obyekti olmaq bacarığında deyil, həm də digər əmlak münasibətlərində iştirakıdır. Yüklə 5,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|