X uzuridagi pedagog kadrlar

115

Ta’limiy xarakterdagi keyslarning turlari kuyidagilardir:

G ~L

• 
  talaba faoliyatini taxlil kilish va baxolash imkoniyatini beruvchi keyslar;
  

-muammoning yechimi va karorlarni taxlil kilishga yunaltirilgan keyslar;

• 
  karor yoki yaxlit muammoni ifodalovchi keyslar
  

V J
Texnologiya talabalarda predmetni uzlashtirishga bulgan kizikishni, amaliy kunikmalarni, vaziyatni taxlil kilish va tugri karor kabul kilishga nisbatan ijodiy yondashish malakalarini rivojlantiradi, turli muammoli vaziyatlar va ularni xal kilish asosida ular tomonidan bilimlarning faol uzlashtirilishi uchun imkoniyat yaratadi.
Ta’limda kullaniladigan “Keys stadi”ning tayyor variantlari xam mavjud bulib, ularni sotib olish mumkin. Birok, eng samarali yul xar bir fan buyicha keyslarning mustakil yaratilishiga erishishdir. Birgina Garvard universitetida yiliga 700 ta keys ishlab chikiladi. Ularning narxi 10 $. Ammo ba’zi keyslarning narxi 500 ta 1000 $ gacha. London biznes maktabi va boshka biznes maktablar uzlarida 340 nafarga yakin ishtirokchilarni birlashtirgan xolda keyslarni yaratish bilan shugullanadi.
“Keys-stadi” yordamida talabalar kuyidagi kunikma, malakalarga ega buladi:

1. 
   Ta^liliy kunikmalar (ma’lumotlarni axborotlardan ajrata olish, ularni turkumlashtirish, ma’lumotlarni zarur va nozarurga ajratish, taxlil kilish, takdim etish; buning uchun shaxs anik, mantikiy fikrlay olishi kerak).
   
2. 
   Amaliy kunikmalar (muammoning murakkabligidan kelib chikib, real vaziyatni taxlil kila olish, eng muxim nazariya, metod va tamoyillarni kullay bilish).
   
3. 
   Ijodiy kunikmalar (bunda mantikiylik asosida vaziyat (muammo)ni yechish muxim emas, balki ijodiy yondoshuv asosida muammoning bir necha yechimlarini topish va ularni taxlil kilish talab etiladi).
   
4. 
   Mulokot kunikmalari (unga kura talaba baxs-munozara olib borish, uz nuktai nazarini ximoya kilish, karoriga
   

116

Belgilari	Keys turi
Manbai	Tabiiy sharoitda bajariladigan keyslar Kabinetda bajariladigan keyslar Ilmiy-tadkikotchilik xarakteriga ega keyslar
Syujetning mavjudligi	Syujetli keyslar. Syujetsiz keyslar
Vaziyat bayonining davriy izchilligi	Utmishdan xozirga kelish rejimidagi keys Vakt orkaga kaytariladigan keys-xotira Prognostik keys
Keysning ob’ekti	Individual keyslar. Tashkiliy-institutsional keyslar Kup sub’ektli keyslar
Materialni takdim etish usuli	X,ikoya, esse, taxliliy yozishma, xisobot, ocherk, dalillar majmui, jurnalist surishtiruvi, statistik materiallar majmui, xujjatlar va ishlab chikarish namunalari majmui
X,ajmi	K^iska xajmli keyslar. Urtacha mikdordagi keyslar. Katta xajmli keyslar
Tuzilmaviy uziga xos xususiyatlari	Muayyan tuzilmaga ega keyslar. Muayyan tuzilmaga ega bulmagan keyslar
Ukuv topshirigini takdim etish usuli	Savolli keyslar. Topshirikli keyslar

117

Didaktik maksadi

Muammo, yechim yoki konsepsiyani izoxlovchi keyslar Treningli (ukuv mavzusi/predmeti buyicha malaka va kunikmalarni xosil kiluvchi) keyslar Taxliliy va baxolashga urgatuvchi keyslar Muammoni ajratish va yechish, boshkaruv karorlarini kabul kilishga urgatuvchi keyslar Vaziyatni rivojlantiruvchi yangi strategiya, yul, yangicha baxolash usullari va boshkalarni ishlab chikishga ragbatlantiruvchi keyslar

Rasmiylashtirish usuli

Bosma kurinishdagi keyslar. Elektron keyslar. Video-keyslar. Audio-keyslar. Multimedia-keyslar

Agar keys savolli-keys bulsa, u xolda “Kirish”da muammo yoki muammoli vaziyatni taxlil kilish va yechishga oid bir necha savollar keltiriladi.
M:

1. 
   Yoshlarning “ommaviy madaniyat” ta’siriga tushib kolish- larining asosiy sabablari nima?
   
2. 
   Yoshlarning “ommaviy madaniyat”ta’siriga berilishlarida OAVning urni va roli kanday?
   

Agar keys topshirikli-keys bulsa, u xolda “Kirish”da keysni yechish jarayonida bajarilishi zarur bulgan topshiriklar beriladi.
M:

1. 
   Yoshlarni “ommaviy madaniyat”ning salbiy ta’siridan ximoyalash omillarini aniklang.
   
2. 
   Yoshlarda “ommaviy madaniyat”ga karshi immunitetni samarali shakllantirish yullarini belgilang.
   

Samarali “Keys-stadi” kuyidagi talablarga javob bera olishi zarur:


118

g

l

• 
  maksad anik ifoda etilishi;
  
• 
  muayyan darajada murakkab bulishi;
  
• 
  ijtimoiy, iktisodiy, madaniy xayotning bir necha jidatini yorita
  olishi;
  
• 
  tezda samarasizga chikmasligi;
  
• 
  milliy xususiyatlarni uzida namoyon eta olishi;
  
• 
  biznes, ta’lim yoki boshka sodalarga oid tipik vaziyatlarni ifodalashi;
  
• 
  bugungi kunda dolzarb bulishi;
  
• 
  talabalarda tadliliy tafakkurni rivojlantirishi;
  
• 
  bads-munozarani tashkil etish imkoniyatini yaratishi;
  

\^- bir necha yechim (karor)ga ega bulishi
Keysni yechish yuzasidan talabalarga kuyidagi uslubiy kursatmalar beriladi:

1. 
   Keys (muammo) bilan tanishing.
   
2. 
   Muammoning dolzarbligini badolang.
   
3. 
   Muammoning dolzarbligini dalillar yordamida izodlang.
   
4. 
   Keys (muammo)ni samarali yechish yullarini aniklang.
   
5. 
   Keys (muammo)ning samarali yechimini belgilovchi metod va
   texnologiyalarni tanlang.
   
6. 
   Keys (muammo)ning samarali yechimini kafolatlovchi faraz
   

lmiy faraz)larni shakllantiring


Keysni yechish uchun talabalarga taxminan shunday shaklga ega modulli yuriknoma takdim etiladi (5-jadval):














5-jadval.


Keys yechish uchun modulli yuriknoma


Muammoning Muammoni
dolzarbligini sabablari
asoslovchi dalillar


Muammoning ijobiy yechimini ta’minlovchi shart-sharoit (omil, metod, vosita)


119

Muammoni tasdiklovchi dalillari	Muammoni kelib chikish sabablari	Gurux tomo­nidan taklif kilingan yechim	^Gurux yechimi

Keys-stadi texnologiyasining umumiy tuzilmasi kuyidagicha (34-rasm): Ta’lim shakli	Ilmiy izlanish usul va vositalari
Ta’lim metodlari	Axborotlarni tUplash usul va vositalari
	Axborotlarni ilmiy taxlil kilish usul va vositalari
Ta’lim vositalari
Ta’limni

boshkarish usul va vositalari


Ta’limiy usul va vositalari


a
T

32. 
    rasm. Keys texnologiyasining umumiy tuzilishi
    

Mashgulotlarda metodni kullash kuyidagi boskichlarda kechadi (35-rasm):


120

Yechimni topish buyicha individual

Ukuv keyslari
:—^—: Asosiy boskichlar


Yechimni topishda jamoaviy xyamkorlikkya erishish
J


Samaradorlik

32. 
    rasm. Keysni yechish bossichlari
    

Keys-stadi buyicha jamoaviy xamkorlik kuyidagi tartibda amalga oshadi:


Jamoa (gurux) a’zolari muammo, uning yechimlari yuzasidan uzaro fikr almashadi


Masalaning yechimi sifatida takdim etilgan variantlar muxokama kilinib, ularning makbulligi baxolanadi


Muammoli vaziyatning yechimini ta’minlaydigan
anik dastur ishlab chikiladi





Masalaning yechimi tugrisida ma’lumot beradigan takdimot tayyorlanadi va unda namoyish etiladigan materiallar rasmiylashtiriladi


Keys-stadi buyicha individual ishlash kuyidagi tartibda amalga oshadi:


121

Talabaning texnologiyaning moxiyati, uni kullash shartlari bilan

tanishishi


Talaba tomonidan takdim etilgan muammoning urganilishi


Muammo buyicha asosiy va 2-darajali masalalarni ajratish, shakllantirish, asoslash


Tadkikot metodlarini tanlash va vaziyatni taxlil kilish


Takdim etilgan muammoning amaliy jixatlarini urganish


Berilgan muammoni yechishning usul va vositalarini aniklash


Takdim etilgan yechimni ta’lim amaliyotiga tadbik etish chora- tadbirlarini belgilash


Ta’limiy xarakterga ega muammoli vaziyat (ukuv keysi)ni tashkil etish maksadi mavjud imkoniyatlarni xisobga olgan xolda jamoa urtasida muammoli vaziyatni yaratish, uni xal kilish yechimlari tugrisidagi fikrlarni jamlash, muxokama kilish orkali tugri karorlar kabul kilish muxitini yaratishdan iborat.
Texnologiya yordamida tanlangan muammoning yechimini topishga doir muxokama kuyidagi boskichlarda tashkil kilinadi:


Keys mazmuni bilan shaxsan tanishish J
Kichik guruxlarda muxokama kilish (“Sindikat” metodi yordamida) ^|—^


Jamoa urtasida umumiy muxokamani tashkil etish


Muammoni muxokama kilishda e’tiborni kuyidagilarga karatish zarur:


122

Urganilayotgan muammoning asosiy maksadini aniklash

Muammoli vaziyatni real xolatlar bilan takkoslashni urganish


Extimoli bulgan “tusik”lar (2-darajali masalalarni muxokama kilish, tugri karorlar kabul kilish va x.k.)ni aniklash


Auditoriya uchun tushunarsiz ma’lumotlarni aniklash


Muammoni yechishda muxim, axamiyatga ega ma’lumotni aniklash


Muammoli vaziyatni xal kilish uchun oralik boskichlarni ilgab olish


Muammoni xal etishning mukobil yullarini belgilash


Muammoli vaziyatni muxokama kilish vaktini aniklashtirish


Muxokamani tugatish tartibini belgilash


Yakuniy izoxlash va muxokama natijasini xulosalash


Sh
A
R
T
!!
!


Odatda keyslarni tayyorlashda OAV, darslik va ukuv kullanmalarning materiallaridan foydalanish mumkin.
Keyslar kogoz variant (jadval, diagramma va sxemalar vositasi)da, multimedia va video kurinishida bulishi mumkin. Ta’lim jarayonida keys: ochik muxokama yoki individual, guruxli surov asosida kullaniladi. Undan ta’lim jarayonida, talabalar bilimini baxolashda foydalanish imkoniyati mavjud.
Muammoli vaziyatlarni yechishda kuyidagi tuzilmaga ega xisobot takdim etiladi:
G 'L

1. 
   Annotatsiya.
   
2. 
   Kirish.
   
3. 
   Muammoning bayoni.
   
4. 
   Muammoni yechish uchun topshirik
   

Ch. J


Takdim etilayotgan keys buyicha pedagogik annotatsiya kuyidagi tuzilmaga ega buladi:

1. 
   Ukuv predmeti.
   
2. 
   Mavzu.
   

123

3. 
   Keysning asosiy maksadi.
   
4. 
   Ukuv faoliyatidan kutiladigan natijalar.
   
5. 
   Ushbu keysni muvaffakiyatli amalga oshirish uchun oldindan talabalar kuyidagi bilim va kunikmalarga ega bulmoklari zarur.
   
   1. 
      Talaba bilishi kerak.
      
   2. 
      Talaba amalga oshirishi kerak.
      
   3. 
      Talaba ega bulishi kerak.
      
6. 
   Manbalardan foydalanish uchun tavsiya etiladigan adabiyot- lar ruyxati.
   
7. 
   Texnologik xususiyatlarga kura keysning tavsifnomasi.
   

Keys buyicha topshirik bajarilgach, talabalar takdimot (u
ogzaki yoki kurgazmali (vizual) shaklda bulishi mumkin) va disobot tayyorlaydi.
Takdimotga tayyorgarlik kurishda kuyidagiga e’tibor karatilishi zarur:

1. 
   takdimotning jidozlari va vakti;
   
2. 
   takdimotning tarkibiy tuzilmasi;
   
3. 
   takdim etilish darajasi;
   
4. 
   vizual vositalar;
   
5. 
   repetitsiya;
   
6. 
   chikishni rejalashtirish;
   
7. 
   erkin chikish kilish.
   

Keyslarni kullashda ukituvchi dam faol, dam sust ishtirok etishi mumkin.
Keys buyicha topshirik bajarilgach, talaba yoki gurudlar takdi- mot va disobot tayyorlaydi. Talaba yoki gurudning keysni yechish borasidagi faoliyati muayyan mezon va kursatkichlar buyicha badolab boriladi. Bu urinda yetakchi xorijiy mamlakatlarning talaba yoki gurudning keysni yechish borasidagi faoliyatini bado- lashga doir tajribalaridan foydalanish mumkin (7-8-jadvallar):


124

Talabalar ruyxati	Asosiy muammo va tadkikot ob’ekti aniklangan. Maks. 6 b	Muammoli vaziyatning sabab va okibatlari anik kursatilgan. Maks. 4 b	Yechimni topishga oid xarakatlar anik kur­satilgan. Maks. 10 b	Jami. Maks. 20 b

8-jadval. Auditoriyada bajariladigan keys yechimlarini ba^olash mezon va kursatkichlari Guruxlar ruyxati	^Gurux faol. Maks. 1 b	Ma’lumotlar kurgazmali takdim etilgan. Maks.4 b	Javoblar tulik va anik berilgan. Maks.5 b	Jami Maks.10 b
1-gurux
2-gurux
3-gurux
4-gurux
5-gurux
6-gurux
7-gurux

Shunday kilib, shaxsga yunaltirilgan ta’lim turlari orasida muammoli ta’lim xam muxim axamiyatga ega. Muammoli ta’lim talabalarda fikrlash, karor kabul kilish, uz fikrini asoslash kobiliyatini shakllantirish kunikma, malakalarini samarali shakllantirishga yordam beradi. Zero, bilimlarni fikrlash, taxlil kilish asosida uzlashtirish ularning mustaxkam, puxta bulishini ta’minlaydi. Muammoli ta’lim jarayonida muayyan texnologiyalar kullaniladi. Bu kabi texnologiyalar orasida muammoli bayon, muammoli ma’ruza, evristik suxbat, muammoli


125




namoyish, izlanishga asoslangan amaliy mashgulot, ijodiy topshirik, xayoliy muammoli tajriba, muammo farazlarini shakllantirish, masalalarni muammoli yechishning optimal variantlarini tanlash, muammoli vazifa, muammoli uyin kabilar mux,im axdmiyat kasb etadi. Ulardan urinli, maksadli va izchil foydalanish ta’lim sifatini yaxshilash, samaradorligini oshirish, shu bilan birga talabalarning ukuv-bilish faoliyatini faollashtiradi.
Nazorat savollari:

1. 
   Muammoli ta’lim nimaga xizmat kiladi?
   
2. 
   Muammoli ta’lim texnologiyalarining kanday imkoniyatlar- ga ega?
   
3. 
   Ta’lim ta’limni tashkil etish kanday boskichlarda kechadi?
   
4. 
   Muammoli ta’lim kanday texnologiyalarga asoslanadi?
   
5. 
   Muammoli vaziyat metodining mox,iyati nimadan iborat?
   
6. 
   Keys-stadi texnologiyasi kanday didaktik imkoniyatlarga ega?
   
7. 
   Keyslarning kanday turlari mavjud?
   

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Avliyakulov N.X., Namozova N.J. Muammoli ukitish texno- lo\giyalari. - T.: “Fan va texnologiyalar” nashriyoti, 2008. - 80 b.
   
2. 
   Ganieva M.A., Fayzullaeva D.M. Keys-stadi ukitishning pedagogik texnologiyalari tuplami / Met.kull. “Urtamaxsus, kasb- ^unar ta’limi tizimida innovatsion texnologiyalar” seriyasidan.
   

• 
  T.: TDIU, 2013. - 95 b.
  

3. 
   Olimov K.T. Pedagogik texnologiyalar. - T.: “Fan va texnologiyalar” nashriyoti, 2011. - 275 b.
   
4. 
   Fayzullaeva D.M., Ganieva M.A., Ne’matov I. Nazariy va amaliy ukuv mashgulotlarda ukitish texnologiyalari tuplami / Met.kull. Urta maxsus, kasb-^unar ta’limida innovatsion ta’lim texnologiyalari seriyasidan - T.: TDIU, 2013. - 137 b.
   

126

LOYIXA TA’LIMI TEXNOLOGIYaLARI

Reja:

1. 
   Loyixa ta’limning didaktik moxiyati.
   
2. 
   Ta’lim jarayonini loyixalashtirish.
   
3. 
   Modellashtirish.
   
4. 
   Ukuv loyixalari.
   

Tayanch tushunchalar: loyixa, loyixalash, loyixa ta’limi, loyixa ta’limi texnologiyalari, ta’lim jarayonini loyixalash, ta’lim jarayonini loyixalash konuniyatlari, ta’lim jarayonini loyixalash boskichlari, texnologik pasport, texnologik xarita, ukuv loyixalari.

1. 
   Loyixa ta’limning didaktik moxiyati. Loyixa ta’limining ilmiy asoslari bunan 300 yil avval asoslana boshlangan. Nemis pedagogi M.Knollning tadkikotlarida kursatilishicha, “loyixa” tushunchasi XVI asrda italiyalik me’morlar tomonidan arxitektura soxasining ilmiy asoslarini tizimlashtirgan xolda uni fan sifatida e’tirof etilgan vaktda shakllangan. XVIII asrning oxirida muxandislik soxasining tezkor rivojlanishi dastlab Fransiya, sungra Germaniya, Avstriya, Shveysariyadagi, XIX asr urtalarida esa AKЩdagi ukuv loyixalarining texnika va sanoat oliy maktablarida keng kullanilishi uchun imkoniyat yaratdi.
   

1911 yilda AKSh ta’lim tizimida “loyixa” tushunchasi ta’limiy kategoriya deya e’tirof etilgan bulsa, loyixa metodi didaktik usul sifatida XIX asr boshlarida shakllangan. Ushbu usul amerikalik pedagoglar - V.Kilpatrik, Ye.Kollings va Ye.Parxerstning tadkikotlarida yanada rivojlantirildi.
Loyixa (lot. “projectus” - “ilgari surilagan”) - anik reja, maksad asosida uning natijalanishini kafolatlagan xolda pedagogik faoliyat mazmunini ishlab chikishga karatilgan xarakat maxsuli


Zamonaviy sharoitda ta’lim jarayonida xam loyixalar bilan ishlashga asoslangan loyixa ta’limi faol kullanilmokda.