X uzuridagi pedagog kadrlar

Rivojlantiruvchi ta’lim - ta’lim oluvchilarning
ichki imkoniyatlari rivojlantirish va ularni tula v J
Mazkur ta’limni tashkil etisha dar bir ta’lim oluvchiga uning psixologik, fiziologik va ijtimoiy rivojlanganlik nuktai nazardan yondashiladi, mavjud kobiliyat va imkoniyatlarini inobatga olish asosida yondashiladi.
Rossiya FRda rivojlantiruvchi ta’lim asoslari L.V.Zankov, D.B.Elkonin va V.V.Davыdovlar tomonidan asoslangan. Utgan asrning 70-yillarida V.V.Davыdov tomonidan ukuvchining uz- uzini rivojlantirish goyasi ilgari surilgan. 1996 yilda mamlakat ta’lim vazirligi ushbu texnologiyalarni ta’lim amaliyotiga tadbik


149




etishni makbul deb topgan. Xrzirda ushbu mamlakatda yana bir kator rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyalari mavjud, birok, ular mukobillik makomiga ega.
Rivojlantiruvchi ta’lim shaxsning individual xususiyatlarini rivojlantirishga yunaltiriladi, ularni ragbatlantiradi va tezlashtiradi. Ushbu ta’lim texnologiyalarini kullashda ukuvchi (talaba) faoliyatning barcha boskichlarida tulakonli sub’ekt sanaladi. Ta’limning dar bir boskichi shaxsning rivojlanishiga muayyan dissa kushadi. Rivojlantiruvchi ta’limni maksadga muvofik kullash orkali talabada mustakillik, shaxs sifatida rivojlanishi uchun javobgarlik, sabr-tokat, kat’iyatlilik, tartiblilik, bosiklik, tashabbuskorlik, ijodkorlik, tashkilotchilik, mustakillik, iroda kabi sifatlar shakllantiriladi. Natijada u uz maksadini amalga oshirishda mednatsevar, intizomli, faol va madoratli ekanligini namoyon kila oladi. Uz faoliyati natijalarini tadlil kilishga ijobiy yondashsa, uz-uzini badolashga nisbatan talabchan, kat’iyatli buladi.
Modiyatiga kura rivojlantiruvchi ta’lim dam muayyan ustuvor tamoyillarga asoslanadi. Ular (49-rasm):


150

Faoliyat tamoyili		Uzluksizlik tamoyili
/■ N Borlikni yaxlit kabul kilish tamoyili V J	<	/ ^ \ Uz-uzini nazorat va uz-uzini * boshkarish tamoyili Ch U
Yukori va kuyi darajalar tamoyili		» Psixologik kulaylik tamoyili
Kup variantlilik tamoyili	<	Ijodiy (kreativ)lik tamoyili
Ta’limning muammoli xarak­ter kasb etishi tamoyili v J		/■ \ Akliy faoliyat turlari * samarali rivojlantirish tamoyili
Ta’limni indiviual- lashtirish tamoyili	<	» Ta’limni tabakalashtirish tamoyili
S N Akliy faoliyatning algorit- mik va evristik rivojlani- shiga erishish tamoyili	<	Z' N Sust faoliyatni faollash- * tirishga maxsus yondoshuv tamoyili

49. 
    rasm. Rivojlantiruvchi ta’limining ustuvor tamoyillari
    

Psixologik va pedagogik tajribalar ta’lim oluvchilar shaxsini rivojlantirish imkoniyatiga ega ta’limiy uslublar tizimini shakllantirish imkoniyatini yaratgan. Mazkur tizim kuyidagilardan iborat:
ukuv topshiriklarini bajarishda avval uzlashtirilgan usullardan yangi usullarni kullashga utish;

• 
  ukuv faoliyatini tashkil etishda samarali bulgan yangi usullarni izlash;
  
• 
  ta’lim oluvchilarning uz ukuv faoliyatlarini boshkarishga erishish;
  
• 
  uzlashtirilgan bilimlarni tizimlashtirish. ,
  

151

Ukitish tizimida rivojlantiruvchi ta’limni tashkil etishda

muayyan texnologiyalar kullaniladi. Ular orasida kuyidagilar aloxida axamiyat kasb etadi:


Treninglar; ijodiy topshiriklar; keyslar; testlar, boshkotirmalar, mantikiy masalalar, maxsus mashklar, tez aytishlar, topishmoklar, krossvordlar, rebuslar, skanvordlar, chaynvordlar, loyixalar, bellashuvlar, didaktik uyinlar, “Zakovat” uyini, lego uyinlari, mozaikalar, stol uyinlari (“Birja”, “Bank”, “Monopoliya” va b.), konstruksiyalar va b.


Rivojlantiruvchi ta’limda kuprok treninglardan foydalani- ladi. Treninglar ta’lim oluvchilarda muayyan bilimlarni puxta uzlashtirish, ularni amaliyotda samarali kullay olish kunikma, malakalarini shakllantirishga, bu jarayonda ularning mavjud imkoniyatlarini tula ruyobga chikarishga yordam beradi. Bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimida rivojlantiruvchi ta’limni kullashda takdimotlardan xam samarali foydalanish tajribasi tuplandi. Takdimotlar xam ta’lim oluvchilarda ukuv faoliyatini tashkil etishga ijodiy yondashish, uz ustida ishlash, mustakil ta’lim olish kunikmalarini xam rivojlantirishga yordam beradi.

2. 
   Talaba shaxsini rivojlantiruvchi ukuv topshiriklari va ularning turlari. Shaxsga yunaltirilgan ta’lim texnolo- giyalari, jumladan, rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyalarini amaliyotda kullashda ukuv topshiriklarini ishlab chikishga aloxida e’tibor karatiladi. Chunki ukuv topshiriklari yordami- dagina talabalarda mustakil, ijodiy va tankidiy fikrlash kobiliyati rivojlanadi.
   

Xush, ukuv topshiriklari nima va ularning muayyan turlari mavjudmi?
G
Ukuv topshiriklari - urganilayotgan mavzu buyicha talabalar tomonidan uzlashtirilgan bilim, kunikma va malakalar daraja- sini aniklashga xizmat kiladigan ta’limiy vazifalar yigindisi
Ch. J














152

Ukuv materiallarini uzlashtirishda ta’lim oluvchini faol

x,arakatga undaydigan omil - ukuv topshiriklari x,isoblanadi.


ta’minlovchi x,arakatlar tizimi bilan uzviy boglanadi.
Shu sababli ukuv topshiriklarini tugri shakllantirish mak­sadga muvofikdir. Bulajak ukituvchi sifatida pedagogika yuna- lishida faoliyat kursatayotgan urta maxsus va oliy ta’lim muassa- salarining talabalari ukuv topshiriklarini tugri shakllanti­rish kunikma, malakalariga ega bulishlari zarur. Ukuv topshi­riklarini shakllantirishda kuyidagilarga e’tibor karatiladi:


Rossiyalik tadkikotchi D.Tollingerova tomonidan taklif etilgan ukuv topshiriklari taksonomiyasidan rivojlantiruvchi ta’lim jarayonida samarali foydalanish mumkin. Taksonomiya asosida ukituvchilar turli murakkablikdagi ukuv topshirik- larini shakllantirish va ular yordamida ta’lim oluvchi shaxsini rivojlantirish imkoniyatiga ega buladi:

1. 
   Xotirada saklash, kayta yodga tushirishni talab etuvchi topshiriklar:
   

2. 
   xabardor bulishga oid topshiriklar;
   
3. 
   aloxida dalil, son, tushunchalarni yodga olishga doir
   topshiriklar;
   
4. 
   ta’rif, me’yor, koidalarni yodga olishga oid topshiriklar;
   
5. 
   katta xajmdagi matn, bulim, she’r, jadval va boshkalarni yodga olishga oid topshiriklar
   

Kuzlangan maksadlar tizimi ularning bajarilishini