X uzuridagi pedagog kadrlar

J

Barcha shaxslarning umumiy rivojlanishi ustida maksadli va tizimli ishlash tamoyili

48. 
    rasm. Ta’lim tamoyillari (L.V.Zankov fikriga kura)
    

146




Rivojlantiruvchi ta’limning asoslaridan yana biri - V.V.Davыdov nazariyasi sanaladi. Ushbu nazariya kichik maktab yoshidagi ukuvchilarni ilmiy tushunchalarni uzlashtirilishini targib kiladi. Bunda ukuvchilar tomonidan ta’lim jarayonida nazariy tushunchalar tizimini uzlashtirilishi lozim bulib, bu uz urnida xususiydan umumiy bilimlarga utilishni ta’minlaydi.
Kdtor nazariyalar muammoli ta’lim bilan boglщ bulib, L.V.Zankov va A.M.Matyushkin tomonidan olib borilgan tadkщotlar ta’limda muammoli darslarni tashkil etishga karatilgandir.
Ta’limning psixolik asoslari muammosi kupgina masalalarni kamrab oladi. Ta’limning muvaffakiyati bir kator psixologik omillarga boglik. M: ukuvchining ukishga bulgan munosabati. Munosabat ukuvchining dikkati, xis-tuygulari, kizikishlari, irodasi xamda u tutgan yulda namoyon buladi.
Ta’lim jarayoni, eng avvalo, ukuvchilar dikkatini tugri yunaltira olishni talab etadi. Darslarda kurgazmali kurollardan, texnik va kompyuter vositalaridan foydalanish ta’lim oluvchida ixtiyorsiz dikkatni yuzaga keltiradi. Ukituvchining darsdagi vazifasi ishlash xolatini yuzaga keltirishgina emas, balki ukuvchilarning urganiladigan materialini idrok etishga kanchalik tayyor ekanliklarini kuzatish xamdir. Ukuvchilarning dikkati darsda davomida uzgarib turadi. Shu sababli ukitish jarayonida bu konuniyatni nazarda tutish va ukuvchilar dikkatini materialning asosiy jixatlariga jalb etish, ularni takrorlashga e’tibor karatish lozim.
Ta’lim jarayonining samaradorligi kup jixatdan ukituvchi tomonidan beriladigan kursatmalarga xam boglik. Ukituvchi ukuvchilarda tegishli ustanovka (yunaltirgich)ni xosil kilishi, ma’lumotlarni muxim, nomuximligi (kaysi ma’lumotni eshitib olish, kaysi ma’lumotni esa yodda tutish zarurligi)ni kursatib utishi lozim. Bu kabi kursatmalar berilmaganida, ukuvchilarda kupincha notugri tasavvurlar vujudga keladi.
Ukitishning emotsionalligi muvaffakiyatni ta’minlovchi omillardan biridir. Ta’lim berish jarayoni emotsional jarayon, agar ukuvchilarga berilayotgan axborot ularda xech kanday xis-tuygu uygotmasa, uni ukuvchilar yaxshilab esda olib kolmaydi. Shu sababli ukuvchilarning ruxiy xolatlari, muayyan paytdagi kechinmalarini inobatga olish zarur. Optimistik kayfiyat ukuv faoliyatining


147




samarali kechishini ta’minlaydi. Ukuvchilar emotsional ruxdagi materialni yaxshirok uzlashtiradi. Shu sababli ukituvchi ukuv jarayonining emotsional bulishiga e’tiborni karatishi kerak.
Ta’lim jarayonida bilish jarayonlarini shakllantirishga aloxida e’tibor berish lozim. Bilish jarayon murakkab faoliyat bulib, u kuyidagi tarzda kechadi:


Jonli mushox,ada ^ abstrakt tafakkur ^ amaliyot ^ ob’ektiv x,akikat


Shaxs psixikasi rivojlanishida, bir tomondan tabiiy, biologik, tugma xususiyatlar bilan, ikkinchi tomondan, ijtimoiy xayotda orttirilgan xususiyatlarining uzaro munosabatlarining problemasidan, rivojlanishida tashki va ichki omillarning (irsiyat va muxitning) roli xamda ularning uzaro munosabati muammosidan iborat. Moxiyatiga kura shaxs tugma xususiyatlar (m: kurish va eshitish sezgilari, shuningdek, asab tizimi xususiyatlari) bilan bir katorda ma’lum xayot sharoiti, faoliyati, ta’lim va tarbiya ta’siri ostida tashkil topadigan xususiyat (m: axlokiy odat)larga ega bulib boradi.
Utgan asrning 20-30-yillarda amerikalik psixolog
E.Torndayk uzining “Arifmetika ukituvchisining yangi metodlari va psixologiyaga asoslangan tamoyillari” asarida shaxsning biologik imkoniyatlarini yukori baxolagan. Uning fikricha, ukitish jarayonida kanchalik kulay muxit karor topmasin, bir toifa ukuvchilar xech kanday muvaffakiyatga erisha olmaydi, boshka bir toifa ukuvchilar esa aksincha, ukitish sharoitining yomon bulishiga karamay muvaffakiyatga erisha oladi. “Nasliy jixatdan akliy kobiliyatlarga bolalar xatto maxsus ta’limsiz xam yuksak intellektga ega shaxs bulib yetishadi, bu kabi genetik naslga ega bulgan bolalar esa xatto eng yaxshi ta’lim imkoniyatlaridan xam foydalana olmaydi”.
Shaxsning rivojlanishida ijtimoiy omillar xam muxim axamiyatga ega. Ya’ni, shaxsning kobiliyati, iste’dodining rivoj­lanishida soglom ijtimoiy muxitning bulishi xam muximdir. Zero, ta’lim va tarbiya xam tugma iktidorni namoyon kilishning zaruriy shartlari sanaladi. Sifatsiz ovkat jismoniy


148




tarakkiyotni tuxtatib kuyishi mumkin bulganidek, mudit dam ichki sabablar asosida yuzaga keladigan akliy tarakkiyotga xalakit berishi mumkin. Buni tuxum misolida aytiladigan bulsa, u kanchalik yukori sifatli bulmasin, undan muayyan mudit sharoitida, ya’ni ma’lum darorat bulganidagina juja chikishi mumkin.
V.N.Kolbanovskiy, A.R.Luriya, A.N.Mironovlar tomonidan egizaklar ustida utkazilgan tajribalar esa yukorida bildirilgan fikrga zid dolatni kursatadi. Ya’ni, egizaklarga bir xil tabiiy sharoitda ta’lim berilganda turlicha natijalarga ega bulingan. Fransuz psixologi R.Zazzo egizaklar ustida tajribalar utkazib, “Psixik xususiyatlarning tugma xarakteri” tugrisidagi nazariyaga karshi chikadi.
Kupgina xorijiy mamlakatlarning psixologlari shaxs rivojini metafizik, ya’ni uning uzgarmaydigan takdirini avvaldan belgilab beradigan omil sifatida tushuntiriladi. Unga kura shaxs mudit ta’sirida bulgan passiv ob’ektdir.
Yukoridagi fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkin: dar bir shaxs rudiy tarakkiyotning xususiyati teng darajada uning gen imkoniyatlari va ijtimoiy omillarga boglщ. Agarda shaxsga uz kobiliyatlarini rivojlantirish uchun tula imkoniyat yaratilib, ta’lim va tarbiya okilona tashkil etilsa, bunday dolda u dar kanday sodada yukori natijalarga erishishi mumkin.
Shaxsga yunaltirilgan ta’lim turlari orasida rivojlan- tiruvchi ta’lim dam alodia urin tutadi. g