X uzuridagi pedagog kadrlar

10-rasm. Modul ta’limining ustuvor tamoyillari


34




Kuyida modul ta’limiga xos ustuvor tamoyillarning moxiyati yoritiladi.

1. 
   Faoliyatli yondoshuv tamoyili. U modullarning pedagog faoliyati mazmuniga muvofik shakllantirilishini anglatadi. Tamoyilga kura modullar tegishli fanni ukitishga yunaltirilgan yoki yaxlit pedagogik tizim moxiyatini yoritishga xizmat kiladigan faoliyatli yondoshuv asosida shakllantiriladi. Tegishli fanni ukitishga yunaltirilgan faoliyatli yondoshuv modullarni ukuv rejasi va fan dasturlari mazmunini taxlil kilish natijasida shakllantirish imkonini beradi. Yaxlit pedagogik tizim moxiyatini yorituvchi faoliyatli yondoshuv esa modullarni modullar bloki, pedagogning kasbiy faoliyati mazmunini taxlil kilish asosida shakllantirilishini ta’minlaydi.
   
2. 
   Uzaro tenglik tamoyili. Ushbu tamoyil ta’lim jarayonida pedagog va ta’lim oluvchining uzaro tenglikka (teng xukukka) egaligini ifodalaydi. Ular urtasidagi munosabati sub’ekt- sub’ekt xarakteriga ega. Bu xolat uz-uzidan modul ta’limi ukitish sharoitlarini talabaning individual psixologik xususiyatlariga moslashtirishini anglatadi. Ya’ni, pedagog bilimlarni uzatuvchi, talabalar faoliyatini nazorat kiluvchi va baxolovchigina emas, balki talabalarni yunaltiruvchi, zarur urinlarda maslaxat beruvchi, faoliyatda xatolarga yul kuyilsa tugrilovchi, ragbatlantiruvchi shaxs sifatida namoyon buladi. Ta’lim jarayonida pedagog e’tiborini talabalar faoliyatini tankid kilishga karatmay, imkon kadar ularni ragbatlantirishga, barcha vaziyatlarda xam muvaffakiyatga erishish uchun sharoit yaratishi zarur.
   
3. 
   Modullilik tamoyili. Tamoyil ukuv materialining bir necha modul tuplami (bloki)ga asoslanishini ifodalaydi. Unga kura ukuv axborotlari mantikiy tugallanganlik asosida modullarga, mantikiy, goyaviy jixatdan uzaro alokador, boglik modullar esa tuplam (blok)larga ajratiladi. Ukuv mouli (fani) buyicha dasturda kuzda tutilgan bilim, kunikma va malakalar muayyan tartibga keltirilgan modullarni birin-ketin puxta urganish asosida uzlashtiriladi. Birinchi modul tulik uzlashtirilganidan keyingina ikkinchi, sungra uchinchi va x.k. modullarni urganishga kirishiladi. Bir suz bilan aytganda
   

35




modullilik ukitishda bilim, kunikma va malakalarning pogonama-pogona (oddiydan murakkabga, osondan kiyinga karab) uzlashtirish imkoniyatini yaratadi.
Xorijiy mamlakatlar taribasiga kura modulning dinamik tuzilishi ukuv fani mazmunining: 1) tulik; 2) kiskartirilgan; 3) chukurlashtirilgan kurinishlarda yoritilishini ta’minlaydi. Ta’lim oluvchi ularning birini tanlash ^ukukiga egadir.

4. 
   Tizimli kvantlash tamoyili. Mazkur tamoyil ukuv axborotlarini jipslashtirish, x,ajmi katta mavzularni imkon kadar ixchamlashtirish (tayanch tushunchalarni aniklash va ularning mox,iyatini yoritish) asosida modul materiallarini tizimlashtirishga xizmat kiladi. Binobarin, yirik x,ajmdagi axborotlarni uzlashtirish, yodda olib kolishda kiyinchilik yuzaga kelsa, ixcham ukuv ma’lumotlari samarali uzlashtiriladi; tayanch tushunchalar mox,iyatining tushunchalarni sharxdash asosida yoritilishi esa mavzu xdkida anik tasavvurga ega bulish va bu tasavvurni uzok vakt yodda saklash imkoniyatini yaratadi.
   
5. 
   ^izik;tirish (motivatsiya) tamoyili. Bu tamoyil ukuv materialining talabalarda fan asoslarini uzlashtirishga bulgan kizikishni x,osil kilish, ularning ukuv-bilish faoliyatlarini rivojlantirishga yunaltirilishi bildiradi. Pedagog uzining max,orati, kasbiy tajribasi, ukuv materialiga nisbatan ijodiy yondashishi asosida ukuv axborotlari, shuningdek, topshirik- larning kizikarli bulishiga erisha olishi lozim. Shunga kura ta’lim jarayonida turli shakl, metod va usullari (dialog, mustakil ukish, bax,s-munozara, debat, musobaka, “Max,orat darsi”, muammoli ma’ruza, seminar, “Maslaxdt darsi”, didaktik, rolli, ishbilarmonlik va imitatsion uyinlar, kabilar)dan foydalanish maksadga muvofikdir. Ukitish jarayonida pedagogning turli interfaol texnologiyalardan samarali foydalana olishi esa maksadga erishishni kafolatdaydi. Bu x,olat muayyan fan doirasidagi ^ar bir ukuv moduli x,amda yaxlit x,olda fanlar asoslarini uzlashtirishga x,am taalluklidir. Krlaversa, modullilik ukuv materialini muntazam ravishda yangilab turish imkoniyatini yaratadi.
   
6. 
   Muammolilik tamoyili. Ushbu tamoyil ukuv jarayonining muammoli vaziyatlarga asoslanishi anglatadi. Ta’lim jarayonida pedagog talabalarga tayyor bilimlarni bermay, balki ularni
   

36




mavzuga doir muammoli vaziyatlarga rupara kilish orkali mustakil fikrlash asosida ukuv materialini puxta uzlashtirishga yunaltiradi. Muammolilik tamoyiliga kura ta’lim jarayonida ukuv materialiga doir ilmiy faraz (gipoteza) ilgari suriladi, u asoslanadi va muammoning yechimi topiladi. Dastlab bu jarayon pedagog tomonidan tashkil etiladi, keyingi boskichda esa pedagog- talabalar jamoasi ishtirokida, nix,oyat talabalarning uzlari “ilmiy faraz - uni asoslash - yechimni topish” jarayonini mustakil amalga oshirish malakalarini uzlashtiradi.
Yetakchi xorijiy davlatlar ta’limi amaliyotida pedagoglar fakatgina muammo, masala moxiyatini urganish metolarini, ularni yechish yullarini, amaliy tajribaning moxiyatini xamda natijani topish shartlaridan talabalarni ogox etadi. Bu xolat pedagogning tadkikotchi sifatida namoyon bulishini ta’minlaydi va uning namunasida talabalar amaliy tajribalarni samarali, tugri tashkil etish, ijodiy fikrlash va faollik kursatish mala- kalarini muvaffakiyatli uzlashtiradi. Natijada mashgulotlar (xatto nazariy mashgulotlar)ning amaliy xarakter kasb etadi.

7. 
   Kognitiv-vizuallik tamoyili. Psixologik nuktai nazar- dan axborotni kuz (kurish) orkali kabul kilish samarali sa- naladi. Shunga kura azal-azaldan ta’lim jarayonida pedagogning nutki asosida uzatiladigan axborotlarning vizuallashtirili- shiga aloxida e’tibor karatilib kelingan. Ukitish jarayonida kursatmali kurollardan foydalanish ogzaki uzatilayotgan axborotlar ta’sirini kuchaytirib, muayyan tasviriy shakllar vositasida kabul kilish imkoniyatini yaratadi.
   

Zamonaviy sharoitda xorijiy mamlakatlarda kognitiv grafika (ukuv axborotlari moxiyatini yorituvchi kompyuter suratlari bloki) keng kulamda rivojlanmokda. Ukuv axborot- larining moxiyati surat, grafika, tasvir, jadval, diagramma, sxema, model, turli ramzlar, shartli (matematik, fizik, geometrik va b.) belgilar asosida yoritilishi modulning asosiy elementi xisoblanadi.
Bunda: 1) talabaning kurishi, axborotlarni tasviriy kabul kilish kobiliyati rivojlanadi; 2) ukuv materiali mazmunini uzida zich joylashtirgan tasvir (surat, grafika, tasvir, jadval, diagramma, sxema, model, turli ramzlar, shartli (matematik, fizik, geometrik va b. belgilar) talabaning bilimlarni tizimli uzlashtirishga


37




yordam beradi; 3) tasvirlar (xususan, rangli tasvirlar) ukuv axborotini kabul kilish, eslab kolish samaradorligini oshiradi, kolaversa, ularni estetik jixatdan tarbiyalaydi.
Kognitiv grafika miya ung yarim sharini faollashtiradi, natijada talabalar tasviriy fikrlash kobiliyati rivojlanadi.
Ta’lim jarayonida kurgazmali kurollar, kompyuter tasvirlari va b. tasviriy vositalardan foydalanish talabalarda ukuv axboroti xakidagi tasavvur xosil bulishini 5-6 marta tezlashtiradi. Vizual shaklda uzlashtirilgan axborotni kayta yodga olish oson kechadi.

8. 
   Xatoliklarga tayanish tamoyili. Shaxs odatda borlik, ijtimoiy munosabatlar, kasbiy faoliyatga doir aksariyat bilimlarni uzi yul kuygan xatolar asosida samarali uzlashtiradi. Shu sababli ta’lim jarayonida xatolarni izlash va ularni bartaraf etish tajribasi uzlashtirilmokda. Mazkur tamoyil ukitish jarayonida izchil ravishda talabalarni xatolarni izlashga yunaltiruvchi vaziyatlarni xosil kilishga e’tiborni karatishni takozo etadi. Ta’lim jarayonida mazkur tamoyilning ustuvor urin tutishi talabalarda tankidiy fikrlash kobiliyatini rivojlantiradi.
   
9. 
   Ta’lim vaktini tejash tamoyili. Tamoyil talabalarda individual va mustakil ta’lim olishga imkon beradigan vakt zaxirasini yaratish zarurligini ifodalaydi. Agarda modul ta’limi metodik, texnologik jixatdan tugri, samarali yulga kuyilsa, u xolda ta’lim vaktining 30 % dan ortik tejash imkonini beradi.
   
10. 
    Texnologik tamoyili. Mazkur tamoyil ta’lim jarayonida talabalar tomonidan ta’lim natijalariga erishishni kafolatlovchi izchillik, tizimlilik, uzviylikni ta’minlash muximligini anglatishga xizmat kiladi. Tamoyilning ukuv jarayonida ustuvor axamiyat kasb etishi kuyidagilar asosida ta’minlanadi: ta’lim maksadining anik belgilanishiga erishish, ularning ob’ektiv, ukuv materiali moxiyatini tula ifodalay olishini aniklash va baxolash mezonlarini tanlash; ukuv maksadiga erishishga yunaltirilgan ukuv jarayonining modeli ishlab chikish va anik tasvirlash; ukuv maksadiga muvofik yaxlit ukuv jarayonini ta’lim natijalariga erishishga yunaltirish; ta’lim natijalarini
    

38




tezkor badolash va ukitish mazmuniga tuzatishlar kiritish; ta’lim natijalarini yakuniy badolash.

11. 
    Uzviylik tamoyili. Bu tamoyil ukuv maksadlariga kafolatli erishish maksadida ukuv rejasi va dasturlarini ishlab chikishga izchil, tizimli yondashish zarurligini anglatadi. Unga kura ukuv fanlari asoslarini yorituvchi materiallarning dajmi ukuv rejasida ularni ukitishga ajratilgan soatlar mikdoriga mos kelishi lozim.
    

2. 
   Modul ta’limiga utish boskichlari. Modul ta’limiga utish murakkab jarayon bulib, muayyan darakatlarni boskichma- boskich amalga oshirish uning samarali kechishini ta’minlaydi. Kuyida ana shu boskichlar va ularning modiyati tugrisida suz yuritiladi.
   

1.