Xalq pedagogikasi
Yüklə 193,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Talim tarbiyada o`yinlarning mohiyati Ðåæà Ðåæà Ðåæà Ðåæà : 1. Õàë3 5éèíëàðèíèíã òàúëèì − òàðáèÿâèé à8àìèÿòè. 2. Õàë3 5éèíëàðèíèíã òóðëàðè. 3. Òàúëèì − òàðáèÿäà õàë3 5éèíëàðèíèíã ôîéäàëàíèø óñóëëàðè. Tug`ridan-tug`ri va bevosita tarbiya bilan bog`liq hodisalardan tarbiyatga eng yaqini o`yinlar. O`yin insonning tabiatga qarab kashf etgan buyuk mo``jilalaridan biri hisoblanadi. Bolalar tarbiyasida o`yinning ahamiyati g`oyat katta. Ularda so`z, ohang va harorat bir-biri bilan uzviy aloqador. Bolalarda epchillik, chaqqonlik va merganlik qolibiyatlarini rivojlantirishdi o`yinning ahamiyati bekies, bundan tashqari, o`yinlar badiiy dramatik hodisa hamdir. O`yinlar vositasida bolaga narsalarning mavjud tartibiga, xalq urf-odatlariga hurmat tuyg`usi singdirilgan, unda odob qoidalariga nisbatan ko`nikma hosil qilingan. Bolalar uchun o`yinlar jiddiy, mashg`ulot, mehnatga, kelajak haetga tayerlovchi o`ziga xos saboqlarni o`zida namoen etadi. Ijtimoyi faoliyatdan oldin keluvchi o`yin bamisoli bilan qo`shilib ketadi va tarkibiy unsur kabi mehnatning hal qiluvchi qismiga, hattoki mehnat jaraenining o`ziga kiradi. Shunday qilib, o`yinlar mehnatga tayerlaydi, mehnatesa o`yinlar, ermaklar, umumiy xushchaqchaqlik bilan nihoyasiga etadi. Bolalar juda erta, ularning haetiga So`z kirib kelishdan ancha oldin, quesh nuri, o`zining barmoqlari, oyisining soch turmaklari va hoqazolar bilan birga o`ynay boshlaydilar. Bunday o`yinlar sharofati bilan bola qadam-baqadam o`zini bilib va anglab boradi. O`yin bolalar faoliyatining hayratlanarli darajadagi rang-barang va boy jihatidir. O`yin bilan birga bolalar haetiga san`at, nafosat kirib keladi. O`yin, qo`shiqlar, raqslar, ertaklar, topishmoqlar, tez aytishlar, ifodali o`qishlar, Qur`on va xalq ta`limi vositasi sifatidagi xalq ijodietining boshqa turlari bilan bog`liq. o`yinlar haet saboqlari, ular bolani boshqa odamlar bilan el bo`lishga o`rgatadi. O`yin ertak-orzu, afsona-istak, haelot- ruelarning moddiylashgan ko`rinishidir, o`yin insoniyat haet yo`lining boshlanishi tug`risidagi esdaliklar junbushidir. Shunday qilib, o`yin asosida insonning ruhiy, hissiy va jismoniy ehtieji etadi. Qadim zamonlardan buen o`yin bolaning rivojlanishi va shakllanishida eng muhim vositalardan biri bo`lib kelgan. Azaldan har bir xalqda rang-barang o`yinlar mavjud bo`lgan.yu O`rta Osie xududlarida ham ko`plab o`yin turlari keng eyilgan. Taomildagi o`yinlar bilan bir qatorda u eki bu mintaqaning, hattoki qishloqning o`ziga xos bo`lgan o`yinlari bo`lgan. O`zbek xalq o`yinlari o`zining rang-barangligi, turli esh, jins, shahar va qishloqqa mo`ljallangan keng qamrovligi bilan ajralib turgan. Qisqasi o`zbek xalq o`yinlari shu qadar xilma-xilki, goho ularning turkumi, guruhi, turlari, shakllari, xillari ma`nosini chuqur anglamay turib ular mazmunini tushunish qiyin. Biroq mazkur muammolarning kam eritilganligi va kam o`rganilganligi sababdan o`zbek xalq o`yinlariga har tomonlama tasnif berish o`ta mushkul. Shunga qaramasdan, ularni nazardan o`tkazish va o`rganish o`yinlarni quyidagidek shartli ravishda sinflarga bo`lib chiqish imkonini berdi: 1) Turli eshdagilar o`yinlar(go`daklik, bolalik, o`spirinlik, eshlik va h.q.) 2) Turli jinsdagi odamlar o`yinlari (o`g`il bolalar, qiz bolalar, erkaklar va aellar) 3) Mavsumiy o`yinlar (bahorgi, ezgi, kuzgi, qishqi) 4) Turli ifoda vositalaridan foydalanishga asoslangan o`yinlar (so`z, kuy-qo`shiq, raqs-pantomima, syujetli, sahna, turli xususiyatli va h.q.) so`nggi tur o`yin turli ifoda vositalaridan foydalangan holda amalga oshirilgan. Masalan, so`z, qo`shiq ң , raqs, harakat, sahna tomoshalar, shuningdek, qilich, kaltak, toshchalar, eng`oqchalar kabi oddiy narsalar. Asosiy ifoda o`xshashligi eki narsalar o`yinning xarakterini, shaklini, mazmunini va nomini belgilaydi. Deylik, o`yinda asosiy vosita so`z bo`lsa, bu so`z o`yini, agar harakat tezlik, kurash bo`lsa, bu harakat musobaqa o`yiini bo`ladi. Agarda o`yinda syujet, badiiy timsol vositasida muayyan haetiy xodisa o`z aksini topsa, bu sahna o`yini, agar asosiy rol` qo`shiqqa, jo`rovozlikka berilsa, bu qo`shiq o`yini eki jurovozlikdagi qo`shiq o`yini bo`ladi. Asosiy vosita so`z bo`lgan o`yinlar suhbat janrini shamoen etadi. Bunday o`yinlarga «tez aytish», «topishmoq top» kiradi. Qo`shiq o`yinlar o`yin shakladiga o`ziga xos jo`rovozlikdagi qo`shiqdir. Bunga «Yaku-yak», «Um-ufu», «Bo`shama», «Kichkina», «Yurmana-yurman», «Sidirg`a», «ezikal», «Botmon-botmon» va hoqazolar kiradi. Raqs (eki pantomima) o`yinlari odatda raqs harakatlari bilan birgalikda ijro etiladi. Bu «Paq-paq», «Besh qarsak», «Cho`pon o`yini», «Xo`sh-xo`sh», «Lakka-lak» va hoqazolardan iborat. Badiiy shakldagi syujetli sahna o`yinlari haetning eng ta`sirchan, qiziq xolatlarini aks ettiradi. Bu, jumladan, «Ov o`yin», «Urush-urush», «Asir olish» kabilarda o`z ifodasini topadi. Harakat musobaqa o`yinlari epchillik musobaqasi ruhida o`tkaziladi, birg-biriga qarama-qarshi ikki kuch olishuvini ifodalaydi. Bular: «Tepa kurash», «Aylanib tep», «Qirq tosh», «Chunka shivoq», «Chirkash» eki «Chiri kas» va hokazolar. Turli narsalar ishtirokidagi o`yinlar: «Qochar to`p», «To`p devor», «Shtamba», «To`p o`yin» (koptok), «Besh tosh», «Lappar», «Chillik», «Dastak», «Qadama taeq» (toshchalar), «Do`lki», «Toq-juft» (eng`oqlar), «Oqsuyak», «Oshiq o`yin» (suyak), «Belbog` tortish» (belbog`) va hoqazolar. Jonivorlar eki parrandalar ishtirokidagi o`yinlar: «Qo`chyaqor urishtirish», «It urishtirish», «Bedana urishtirish», «Xo`roz urishtirish», shuningdek, «Eshak ko`pkar», «Ot poyga», «Ag`darish», «Chavgon», «Uloq» va hoqazolar. U eki bu vositadan foydalanishga asoslangan o`yinlar sof holda uchramaydi, boshqa o`yinlar eki turkumlar bilan chatishib ketadi, zero ularda turli eshdagi, jinsdagi odamlar turli fasllarda uynaydilar. Shu bois turkum (davra)da nishonlanadigan o`yinlar boshqasida takrorlanishi mumkin. Turli eshdagi odamlar guruhiga moslangan va haetning ma`lum bosqichida o`ynaladigan o`yinlar avloddan-avlodga o`tib kelgan. eshi o`tinqirab qolguncha odamlar bamisoli xalq o`yinlari «maktab»ini o`tagan, bunda har bir sinfda u eki bu eshga tegishli o`yinlardan foydalanganlar. Har bir esh xususiyati o`yinlarning mohiyatini va mazmunini belgilagan. Masalan, esh bolalar o`rtasida o`yinchoq va qo`g`irchoqlar bilan bog`liq o`yinlar, oraliq eshdagi bolalar o`rtasida syujetli taqdid o`yinlari keng tarqalgan. «Xolakam-xolakam», «kelin-kuev», «quvlashmachoq» eki «bekinmachoq» kabilar. O`yinlar bolalar va eshlarga nima bergan. O`yin bolalarning, xususan 2 dan 7 eshgacha bo`lgan bolalarning asosiy mashg`uloti hisoblanadi va keyinchalik o`qish va mehnatga almashadi. O`yin boallar uchun hatega, kelajakdagshi voqea-xodisalarga o`ziga xos tayergarlik maktabi hisoblangan. Ular bolalarni nafaqat jisman, balki aqlan o`stirib, ongini boyitgan, bolalar haelotini uyg`otgan, xotira, diqaatni charxlagan, irodani mustahkamlagan. O`yin jaraenida bola deyarli bilimlarni egallagan, shaxs kamolotidagi zarur malakani orttirgan. O`yin kelajakdagi katta haet bo`sag`asidagi repititsiya bo`lib xizmat qilgan. Xalqda: «Agar bola o`yinni vijdonan o`ynasa, haetda ham vijdondi yashaydi», deb bejiz aytilmaydi-da. Xullas, o`yin bolalarda ijobiy faollik, tashabbus, jamoatchilik, tashkilotchilik uquvi va malakasini rivojlantirishning samarali vositasidir. O`yinlarda xalq tarbiyasi, xalq ta`limining tabiiylik, uzluksizlik, vazminlik, sarishtalik, tugallik kabi xususiyatlari yanada namoen bo`ladi. Yana bir juda muhim narsa o`yin jaraenida bolalar o`z-o`zini tarbiyalashga erta kirishadilar, o`z-o`zini tarbiyalash esa oldindan bir maqsadni ko`zlamasdan, tabiiy ravishda kechadi. Maqsad esa o`yin jaraenida, u bilan bog`liq ravishda, yo`l-yo`lakay, natija va yutuqlarga muvofiq holda yuzaga keladi. O`yinning yana bir muhim vazifasi shundan iboratki, uning vositasida insonning odatdagi rivoji uchun haetda etishmaydigan narsa ruebga chiqqan. kamharakatli haet tarzi kechiruvchi cho`ponlar ko`proq qimirlashga majbur qiladigan, ammo suruvidan uzoqlatmaydigan o`yinlarga ehtiej sezishgan. Yaylov o`yin o`yin uchun qulay joy, doim qo`lida ushlab yuradigan taeq esa o`ziga xos «dastak» - «klyushka» bo`lib xizmat qilgan. To`p tayerlash uchun qo`y juni xomashe bo`lib xizmat qilgan. «Podachi», «Jun to`p», «Chim to`p», «Chovgan» degan cho`pon o`yinlari ana shu tariqa yuzaga kelgan. Chovgon avvaliga otliq cho`ponlar o`yini bo`lgan, keyin uni aholining keng qatlami ham o`zlashtirib olganlar. Bu o`rta asr harbiylarnining sevimli o`yinlaridan edi. Ular ko`pgina Sharq mamlakatlarida eyilgan, Hindistondan Angliyaga ko`chib o`tgan, keyinchalik zamonaviy chim xokkeyiga asos bo`lgan. Ajdodlar haeti hozirgi kunga nisbatan bir zaylda kechgan, o`yin esa ugna zavq va mazmun bag`ishlagan. O`yinda inson haetda amalga oshirolmagan istaklarini mujassamlashtirgan. Tashvish va muammolardan vaqtincha chalg`ib, inson haetida uchraydigan qiyinchilik va tashvishlarni o`yin bilan bartaraf etishga muvaffaq bo`lgan. Hatto urush vaqtida ham ochlik va parokandalikdan qiynalib turganda odamlar o`yin uchun vaqt va imkon topishgan. O`yin jaraenida ular ko`ngillarini ezib, ertangi kun mehnat faoliyati uchun «quvvat» olganlar. Bu, darhaqiqat, baxtli daqiqalar bo`lgan. O`yinlar inson haetida shu qadar muhim ahamiyat kasb etganki, ularga qarab inson shaxsiyati, xarakteri, manfaatlari, mayllari, qobitiyatlari haqida fikr yuritish mumkin hisoblangan. O`zbeklar farzandlarining bolaligidanoq bahodirlik, harbiylik, jangovarlik malkalarini oshirganlar. Xalq dostoni «Alpomish» dagi sevimli bosh qahramoni Haqimbek haqidagi satrlar shundan dalolat beradi. Demak, o`yin bekorchi mashg`ulot emas ekan. Bu bola uchun birinchi maktab. Bobolar va buvilarning qattiqqo`l ota-onalarga «Bolalarning o`yiniga halaqat bermanglarYo» deb tanbeh berishlari bejiz emas-da. Xalq o`yinlarining tarbiyaviy ahamiyati bebaho, shu boisdan ham murabbiylar o`quv-tarbiyaviy jaraenda ulardan foydalana bilishlari lozim. O`yinlarni tanlash va tashkil etishda quyidagi omillarni hisobga olmoq zarur: 1. O`ynovchining eshi. Bolalar uchun eng oson o`yin tanlanadi, unga yangi qo`shimchalar va qoidalar kiritish hisobiga murakkablashtirib boriladi. O`yinni albatta murabbiy ishtirokida jo`r bo`lib qo`shiq aytish bilan boshlash kerak. Bolalar o`z xarakatlarini nazorat qila olishlari juda qiyin bo`ladi. Shuning uchun kattalar namuna bo`lmoqlari darkor. 2. O`yg`in o`tkazadigan joy. o`yin zalda, xonada, keng yo`lakda, ochiq havoda o`tkazilishi mumkin. O`yinlar xonada o`tkaziladigan bo`lsa, shamollatish va obdan supurib sidirish lozim. 3. O`yin ishtirokchilarining miqdori. O`yinni birdaniga butun sinf eki guruh bilan o`tkazish shart emas, ayniqsa xona uncha keng bo`lmaganda. Mitivoylarni guruhlarga bo`lish mumkin: o`g`il bolalar va qiz bolalarga, kuchlilarga va kuchsizlarga, o`ynovchilarga va haqamlarga va hoqazo. O`yinda ishtirok etish har bir bola uchun qiziq bo`lmog`i lozim. 4. o`yin uchun jihozlarning bo`lishi. Ko`pgina o`yinlar uchun jihozlar lozim: to`plar, sakramachoqlar, bayroqchalar va hoqazo. Ular oldindan etarli miqdorda tayerlab quyilmog`i darkor. Murabbiy bolalarga o`yin qoidalarini tushuntiradi. U shunday joyda turishi kerakki, hamma uni, u hammani ko`ra olsin. Yaxshisi, bolalar bilan doira hosil qilib tursin (lekin biron bir bolaga orqa o`girib qolmasligi uchun doira o`rtasida turmasin). Murabbiy qisqa va tushunarli qilib tushuntirsin. Buni u ayrim qismlarini eki butun o`yinni ko`rsatib bajarmog`i lozim. Barcha eki ayrim bolalar ularni takrorlasin, toki bolalar o`yin qoidalarini yaxshi o`zlashtiraetganlariga murabbiy amin bo`lsin. Boshqaruvchi tarbiyachi eki bolalar belgilansin, eki bolalar yaxshi ko`radigan sanoq she`r erdamida aniqlasin. Sanoq she`r har doim qofiyali bo`ladi. U quvnoq, hazilnoma ham bo`lishi mumkin. Odatda, bolalardan biri sanoq she`rni ayta boshlaydi, har bir so`zni talaffuz etar ekan, u davrada turgan o`yin ishtirokchilariga birdek ishora qilib boradi. Sanoq she`rning so`nggi so`zi tushgan o`yinchi o`yinni olib boradi. Mana sanoq she`rdan ayrimlari: Nay olgani boraman, Nayni o`zim chalaman. Yangra nayim, qattiqroq Biz ketdik, sen qol o`rtoq Ayvondan to`rva tushdi, Mushukning kayfi uchdi, To`rvada tuz, non bug`doy, Kimni istaysan. . . Voy Ôîéäàëàíèëãàí àäàáèéîòëàð 1. O`zbekiston Respublikasining Ta`lim tug`risidagi qonuni. T. 1997 2. O`zbekiston Respublikasi Kadrlar tayerlash milliy dasturi. T. 1997 3. Karimov I.A. Barkamol avlod o`zbekiston taraqqietining poydevori. T. 1997 4. Karimov I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari. T. 1998. 5. Izmaylov A.E. narodnaya pedagogika. M.1991 6. Mirzaev Z.F. O`zbek xalq pedagogikasi. T. 1973 7. Jabborov I. O`zbek xalqi einografiyasi. T. 1994 8. Izimbetov T.I. Dasturler ү rp ə detler h ə m turm ы s. N. 1995. 9. Mirtursunov Z. O`zbek xalq pedagogikasi. T. 1996 10.Musirmanova O. Baubekova G. O`zbek xalq pedagogikasi. 2000 11. Xoshimov K. Ochilov S. O`zbek pedagogikasi antologiyasi. T. 1995. 12. Munavvarov A. oila pedagogikasi. T. 1995 13. Sattarov M. O`zbek udumlari. T. 1994. 14. Tajimuratov E. Qaraqalpaq xal ы q pedagogikasi. N. 1996 15. Karakalpak fol`klori. K ө p toml ы q. N. 1977 Õàë3 ïåäàãîãèêàñè ôàíèäàí ìóñòà3èë èøëàð ò5ïëàìè Õàë3 ïåäàãîãèêàñè ôàíèäàí ìóñòà3èë èøëàð ò5ïëàìè Õàë3 ïåäàãîãèêàñè ôàíèäàí ìóñòà3èë èøëàð ò5ïëàìè Õàë3 ïåäàãîãèêàñè ôàíèäàí ìóñòà3èë èøëàð ò5ïëàìè Yüklə 193,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|