Xalq pedagogikasi

shlar tarbiyasida topishmoqlardan foydalanish 
Ðåæà
:
1
. Òîïèøìî3ëàðäàí òàúëèì
−
òàðáèÿ à8àìèÿòè.
2
. Ìàçìóíè á5éè÷à òîïèøìî3ëàðíèíã òóðëàðè.
3.
Òîïèøìî3ëàðäàí òàúëèì
−
òàðáèÿäà ôîéäàëàíèø é5ëëàðè.
Topishmoqlar turli xalqlarda turlicha ataladi. O`zbek tilidagi «topishmoq» so`zining 
lug`aviy ma`nosi «topmoq» fe`lidan olinganligi ma`lum, ya`ni «topishmoq» top-top 
o`ynamoqni bildiradi. Bolqorlarda, masalan, topishmoqni «elber” deyishadi. «El» qishloq 
e shaharni, «ber» esa bermoq fe`lining buyruq maylini bildiradi. Topishmoq javobini 
topgan odam mukofotga - shahar e qishloq «oladi». Kim ko`proq shahar e qishloqqa ega 
bo`lsa, o`sha g`olib deb topiladi. O`zbeklarda esa, aksincha, topolmagan odam jarimaga 
«shahar» beradi. Chuvashlarda topishmoqni «tupmalli yumax», «sutmalli yumax» 
deydilar, bu «jumbog`li ertak», «topolm
а
sa sotib yuboriladigan so`z» degan ma`nolarni 
bildiradi. Sotish - bu eng eqimsiz ish bo`lib, u kishilar orasida kuev eki kelin buyurgan 
topishmoqni topolmagani uchun belgilangan jazo hisoblanadi. Nima uchun topishmoqni 
ertak deyishadi. Gap shundaki, ko`pgina topishmoqlar ertak mazmuniga ega bo`lib, 
o`ziga xos janrdan iborat. Topishmoqni topolmagan odam jarimaga ertak aytib bergan 
(qo`shiq aytgan, o`yinga tushgan eki boshqa topishmoqni topgan va hoqazo). Bunday 
evazlar «sotiladigan ertak» deb atalgan. 
Topishmoqlar oqilona, shoirona, ahloqiy g`oya bilan sug`oril-gan bo`ladi. 
Binobarin, ular aqlif, estetik va ahloqiy tarbiyaga ta`sir ko`rsatadi. Qadimgi zamonlarda 
ular, ehtimol, bu vazifa-larni ozmi-ko`pmi bir hil darajada ado etgandir. Biroq keyin-
chalik topishmoqlarda aqliy tajriba ustunlik qiladigan bo`lgan. 
Topishmoqlar bolalarning fikrlash qobiliyatini oshiradi, ularni atrof-muhitdagi turli 
voqea-hodisalar va narsalar ustida mushohada yuritishga o`rgatadi: shu bilan birga bir hil 
narsa haqida ko`plab topishmoqlarning bo`lishi narsa (hodisa)ga har taraflama 
endoshishga imkon bergan. Biroq, aqliy tarbiyadagi topishmoqlarning ahamiyati faqat 
fikrni rivojlantirish bilan cheklanib qolmaydi, ular yana inson haetining turli sohalari 
haqida bilim va ta`limotlar bilan aqlni boyitadi. 
Aqliy tarbiyada topishmoqlardan foydalanish shu bilan qimmatliki, tabiat va 
kishilik jamiyati haqidagi ma`lumotlarni bola faol fikrlash jaraenida oladi. 
Topishmoqlarda inson haqidagi ma`lumotlar g`oyat rang-barangdir. Bu erda 
ma`lum tizim mavjud: umuman, odam haqidagi topishmoqlar bor, so`ng odamning 

---

alohida tana a`zolari haqidagi topishmoqlar keladi, masalan qorin, bosh, oeq, qo`l va 
hoqazo. So`ngra yana ham maydalashadi: miya, ko`z, tish, soch, til, barmoqlar, yurak va 
hoqazo. Shunday qilib topishmoqlar bolani ham mushohada qilishga, ham shuuriga 
singdirishga o`rgatadi, ham bir butunlikni, ham alohadalikni farqlashga ko`niktiradi. 
Odatda narsaning bir qismi haqidagi mustaqil topishmoqlar bir butun narsa haqidagi 
topishmoqda aytilgan belgilarni takrorlamaydi. Birgina narsaga uning qismlari o`rtasidagi 
bog`liqlik nuqtai nazaridan turib endoshish bolaning ijobiy fikrlashga erdam beradi. Fikr 
va xotirani rivojlantirish, aqlni bilim bilan boytish topishmoqlarning bosh vazifasidir. 
Biroq, bu bilan ham seklanib qolmaydi. Topishmoqlar bola aqlini shaxsning boshqa 
fazilatlarini shakllanishiga erdam beruvchi bilimlar bilan ham boyitadi. Topishmoq
topuvchi bolaning aqli nafaqat aqlli, balki yaxshi va go`zal fikrlar bilan ham boyidi, 
bunda har ikkala holat ham bir biri bilan uzviy bog`liqliqda sodir bo`ladi. 
Ko`pgina topishmoqlar bosh erqin ko`lga, soch siyrak o`rmonga o`xshatiladi. Soch 
haqidagi gap ketganda odamlar jonajon tabiatning go`zalligi haqida o`ylaydilar, bu haqda 
shoirona ramzlar bilan yo`g`rilgan, mukammal shaklga ega bo`lgan topishmoqlarni o`z 
bolalariga aytganlar. Go`zallik haqidagi topishmoqlar bilan xalq muallimlari esh 
avlodning estetik didini rivojlantirganlar. 
Ko`z haqidagi topishmoqlar ham chiroyli va ibratlidir. «oynada bir dum ko`rdim» 
(chuv) bu hech bir istisnosiz insondagi eng muhim a`zolardan bo`lmish ko`zni asrab-
avaylashga da`vat etadi. («Ko`z qorachig`iday asra» degan maqolni eslang). Manglay 
ham topishmoqlarda go`zal tarannum etiladi: u goh kumush kosaga, goh qo`l ortidagi 
baland toqqa qies qilinadi... Topishmoqlarda aqlli va xushruy odamning belgilari ham 
g`oyat nazokat bilan tasvirlanadi. 
Mehnat, mehnat qurollari, qishloq xhjalik ekinlari, uy hayvonlari, kiyim-kenchak, 
oziq-ovqat va hoqazolar haqidagi topishmoqlarda mehnat faoliyatining g`oyat rang-
barang turlari tavsiflanadi. hatto koinot haqidagi topishmoqlarda ham mehnat qurollari va 
mehnat mavzusini ko`rish mumkin. Masalan, quesh nuri haqidagi topishmoqlarda 
obkash, o`lchov taeq va boshqa mehnat qurollari haqida gapiriladi. Shunisi e`tiborga 
molkki, ko`pincha topishmoqlarda u eki bu buyum qismlarga bo`lib qaraladi, bu qismlar, 
o`z navbatida, mehnat jaraenlarining izchilligi tug`risida hiqoya qiladi («Sakson askar, 
ikki zobit, bir xo`jayin» degan topishmoqda inson mehnatining natijasi sifatida tom epish 
tug`risida gapiriladi: ustun quyilib, taxta qoqish jaraeni). 
Aynan mehnat va mehnat qurollariga daxldor topishmoqlarda ozmuncha zukkolik 
va hazil bormiYo «Qirda tentak o`yin tushar» (shamol tegirmoni), «Qaynona pastda, 
kelin balandda» (qoziq, to`qmoq). 

---

Odamlar, haet va o`lim, eshlik va keksalik haqidagi topishmoqlar eshlarni shaxsiy 
kamolot sari chorlovchi mazmun bilan yo`g`rilgan: 
Hohlaysanu sotib olomaysan, 
Kerakmasini sotolmaysan. 
Topishmoqlarning she`riy shakli go`zal, fikri teran (eshlik va keksalik), eshlarning 
qadriga etishga chorlash bola uchun bu topishmoq, kattalar uchun esa ibratli maqol. Yana 
bir topishmoq: 
esh edim - 
Kunday edim, 
Qaridim -
Tunday bo`ldim. 
Bu nafaqat topishmoq, shu bilan birga inson haeti haqidagi shoirona hikmat 
emasmiYo 
Topishmoqlarda she`riy umumlashma ulkan fikriy mehnatni talab qiladi: 
Qanoti yo`q - uchadi 
Oeg`i yo`q - chopadi 
Olovi yo`q - enadi 
Yarasi yo`q - og`riydi. 
Topish qiyin emas - shamol, bulut, quesh, yurak. Xotira ham bunda erdam berishi 
mumkin: bolalar bu topishmoqni boshqa variantida ko`p topishgan, bunday narsalarni 
qo`shiq va suhbatlarda eshitishgan. (qo`shiqda olovsiz faqat quesh emas, yurak ham 
enadi). 
Topishmoqlarshakl jihatdan g`oyat rang-barangdir. Ular ichida edlab olsa 
bo`ladiganlari ham bor. edlab olingan savol-javob topishmoqlar katta tarbiyaviy 
ahamiyatga ega, e`tiqodni shakllantiradi, ular erdamida bolalarni haetdagi turli g`oyalar, 
hodisalar bilan tanishtirishning muammoli usuli amalga oshiriladi. 
Savol-javob topishmoqlar odamlar haeti va faoliyatining ko`p tomonlarga daxl 
qiladi. Ularda xalqning odatlagi tasavvurlari aks etadi. Aqliy tarbiyada bu 
topishmoqlarning ahamiyati g`oyat yuksak. Ular nafaqat fahmlash va faol fikriy 
faoliyatni talab etadi, balki ko`proq xotirlashga ham undaydi. Ayrim savol-javob 
topishmoqlarga javoban bolalar maqollar, qo`shiqlar va ertaklarda uchratadilar. 
Ertaklardagi javoblar turli variantlardan iborat bo`ladi. Mazmun jihatdan ishonchli va 
shakl jihatdan shoirona javob eng muvaffiyatlisi hisoblanadi. Masalan «Duneda odam 
uchun eng qimmatli narsa nima» degan topishmoqqa «Vatandan qimmatli narsa bo`lmas» 
degan javob «Xujayin va uning malayi» degan tarixiy ertakda bor. Qiesdan iborat maqol 

---

o`zaro bir-biri bilan bog`liq savol-javob topishmoq uchun asos bo`lib xizmat qiladi 
(qiesning qaysi qismi noma`lum deb qabul qilinishiga qarab, albatta). «Oltin beshik 
nima» eki «Ota va ona uyi nima» degan topishmoqqa «Ota va ona uyi oltin beshik» 
degan maqol javob bo`ladi. Bu maqol ko`pincha qo`shiqlarda ham uchraydi. 
Mehnat, mehnat quroli va mehnat faoliyatining natijalariga daxldor savol-javob 
topishmoqlar g`oyat qiziqarli. «eg`och tik turibdi - ersa bo`ladi, eg`och erda etibdi - 
chopsa bo`ladi, eg`och o`tiribdi - erilmaydi ham, chopilmaydi ham. Nima qilish kerak» 
Eng mashhur javob arralash. Gohi savol har bir qatorga quyiladi: «Nima kerak» Javoblar: 
bolta, pona (eki qoziqcha), arra. 
Ba`zan savol-javob topishmoqlarda solitishtirish tizimi ko`zga tashlanadi. Masalan, 
alohida aytilgan «Kalta va ingichka bu nima» degan topishmoqqa aniq javob berish qiyin 
eki solishtirish noaniq bo`lganidan ko`plab javoblarni qalashtirib tashlash mumkin. 
To`rtta savol birgalikda to`rtta noma`lum narsasi bo`lgan va hamma tan olgan to`rtta 
solishtirish tizimi sifatida qabul qilinadi: «Kalta va ingichka - nima. Uzun va ingichka - 
nima. Kalta va yo`g`on - nima. Uzun va yo`g`on – nima» Javob - chilvir, ip, arqon, dor. 
Savol-javob topishmoqlarning qimmatli tomoni yana shundan iboratki, ularning 
javoblari maqollarning eyilishiga xizmat qilgan va eshlar hamda o`smirlarning shaxsiy 
xulosalalari sifatida qabul qilingan. 
«Duneda nimadan qimmatli nasa yo`q» degan savol topishmoqqa «Samimiy 
do`stdan» degan javob bolaning qat`iyatini ifodalaydi. To`liq javob esa endi maqolga 
aylanadi. «Odamdagi elg`on nimayu chin nima» Javob yana maqol bilan aytiladi: 
«Eshitgani - elg`on, ko`rgani – chin». 
Odatda muammoli holatni esh avlod orasida ahloqiy-ma`naviy bilimlarni targib 
etish uchun foydalaniladigan savol-javob topishmoqlar maqolga aylanadi. Atrof-muhit 
haqidagi turli tuman bilimlardan tashkil topgan, aql, farosat, xotirani rivojlantiradigan 
savol-javob topishmoqlar talaygina. O`zbek, qirg`iz, tojik, mo`g`ul xalq og`zaki ijodieti 
ayniqsa bunga boy: «Avval nima paydo bo`lgan: erulikmi e qorong`ulik» Besh nima 
degani. (Bir marta ko`rganni nega unutish kerak). Besh nima degani (Besh ug`loni bor 
odam kimdan qo`rqadi) Uch, besh sonlari uchraydigan topishmoqlar, qo`shiq 
topishmoqlar buryat va unga qardosh xalqlarda saqlanib qolgan. «Duneda eng tez uchta 
narsa nima» degan savol topishmoqqa quyidagi javob aytiladi: 
Otganda - o`q tez, 
O`ylaganda - o`y tez, 
Ko`rganda - ko`z tez. 

---

Topishmoqlardan ishora sifatida foydalanadilar. Bolalar borligida, ta`lim 
mavzuidagi suhbatlarda kattalar o`z fikrlarini topishmoqlar bilan ifoda etadilar: «Ehtiet 
bo`lib gapiringlar, devorning ham qulog`i bor» ya`ni bolalar oldida har qanday gapni ham 
gapirib bo`lmaydi, bolalar ziyrak bo`ladi, o`zlaricha tushunib, har hil gap-so`zlar kupayib 
yurmasin, deyilmoqchi. 
Topishmoqlar xususida xalqning fikri doim yuqori bo`lib kelgan: «Topishmog`im 
topaloq, topolmasang shapaloq». Topishmoq topish va uylashni mashq qilish har doim 
o`ta foydali mashg`ulot sanalgan. Bolalar bilan ishlashdagi ishtieqi bilan ajralib turgan 
jamoa muallimining mahorati aynan topishmoq topish mashg`ulotini tashkil etishda 
namoen bo`ladi. Unda turli eshdagi ug`il va qiz bolalar ishtirok etishi mumkin. 
Topishmoqlar ongga ta`sir qilishning ko`p taraflama vositasi hisoblanib, maqsadi 
shaxs kamolotining barcha boshqa jihatlari bilan yaxlitlikda topishmoqlardagi oqil (dono 
fikrlar, teran va muhim narsa haqidagi ko`plab ma`lumotlar) va go`zallik 
(topishmoqlarning mukammal badiiy shakllari, inson haetining va tabiiy hodisalalarning 
shoironaligi)ning uzviy bog`liqligi sharofati bilan erishilgan. Ayni holda, aql xalq 
tomonidan maqsad, go`zallik esa vosita deb baholangan. Aynan topishmoqlardagi 
go`zallik tufayli sog`liq ahloq, mehnat haqidagi fikrlar bu qadar ma`nodorlik kasb etgan. 
Etnopedagogik mitti asarlar maqol va topishmoqlar xalq haetida katta ahamiyatga ega 
bo`lib kelgan. Ularning ahamiyati bugungi kunda ham zarracha kamaygani yo`q. Xalq 
so`zlarni tejab ishlatgan, fikrni saqlash va uzatishdagni samarador vositalarni qadrlagan, 
ayniqsa nutq lo`ndaligini yuqori baholagan: «Ko`p gap eshakka yuk». Azaldan maqollar 
haqida ajoyib fikrlar mavjud. Yunonlar va rimliklar uchun maqollar jamiyatning 
hukmron fikri bo`lgan, italiyaliklar uchun - xalq maktabi, ispanlar uchun - ruh ozig`i, 
chexlar uchun - ajdodlar donoligi, chuvashlar uchun - keksalar o`giti, Sharq xalqlari 
uchun - dur shodasidek so`zning husni, o`zbeklar uchun donolik va ezgulik maktabi 
hisoblangan. Barcha uchun esa xalq maqol va topishmoqlari xalq xazinasidagi bebaho 
boylik, deb qaralgan. 
Topishmoqlar bolaning xotirasini, fikrlash qobiliyatini, zehn o`tkirligini oshirishga 
imkon tug`dirgan. 
Topishmoqlar bolaga turli narsalarning belgilarini qieslashga, ulardagi umumiylikni 
topishga o`rgatgan va shu bilan birga narsalarni tasnif qilish, ulradagi nokerak narsalarni 
olib tashlash uquvini shakllantirgan. Boshqacha aytganda, topishmoqlar erdamida 
nazariy, ijodiy tafakkur asoslari shakllangan. 

---

Topishmoqlar bolaning kuzatuvchangligini rivojlantiradi. Bola qancha kuzatuvchan 
bo`lsa, u shunchalik tez va tug`ri topadi. Topishmoq topishni o`rgangan bolaga o`zi ham 
topishmoqlar to`qishini vazifa qilib bersa bo`ladi. 
«Bolalar tarbiyasi jaraenida topishmoqlarning tashxisiy amalieti alohida o`rin 
tutadi, u tarbiyachiga hech bir imtihon va so`rovlarsiz bolaning kuzatuvchanlik, 
fahmlash, aqliy o`sish hamda ijodiy fikrlash darajasini aniqlash imkonini tug`diradi» 
Tabiat xodisalari
(Ob-havo) 
Qo`lsiz, oeqsiz eshik ochar
(Shamol) 
Éî
Éî
Éî
Éî