O`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar tahlili
Xalqaro amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlari ikkita toifaga bo`linadi. Ya`ni, o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar. O`zgaruvchan xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish hajmiga mos ravishda o`zgarib boradi. O`zgarmas xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog`liq bo`lmagan holda barqaror qoladi. Ushbu tarkiblash, xarajatlarni boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning zaruriy sharti hisoblanadi. O`zgaruvchan xarajatlarni hisoblash metodologiyasini bilish biznesning daromadli bo`lishiga erishish maqsadida ishlab chiqarish birligiga sarflangan xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. O`zgaruvchan xarajatlarni tarkiblash va ularni hisobga olish birinchi bor AQShda ishlatilgan bo`lib, uning nomi “direkt-kost”, Yevropada esa “marjinal-kost” deb nomlangan. Ularning farqi shundaki, ular to`g`ri va o`zgaruvchan xarajatlar kalkulyatsiyasi sifatida nomlanishidadir.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo`yicha o`zgaruvchan xarajatlarning to`g`ri va egri turlari tarkiblanadi. Shuningdek, o`zgaruvchan xarajatlarning proporsional, degressiv, progressiv turlari guruhlanadi. Ularning o`zgaruvchanligini quyidagi chizmalarda tavsiflash mumkin.
|
|
|
Proporsional
|
Degressiv
|
Progressiv
|
rasm. Proporsional, degressiv, progressiv o`zgaruvchan xarajatlar
Ishlab chiqarish xarajatlarini o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlarga to`g`ri tarkiblash va hisoblash tahlil natijasiga muhim ta`sir ko`rsatadi. Shu sababli ularni tarkiblashda ya`ni turkumlashda aniqligiga muhim e`tibor qaratish lozim. O`zgarmas xarajatlar mahsulot ishlab chiqarilmagan hollarda ham majburiyatlarni yuzaga keltirishini hisobga olsak, bu tarkiblash juda muhim hisoblanadi. Yalpi natijaga ta`sir etmagan birlik oxir-oqibatda xarajatlarni boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini to`g`ri baholamaslikka olib keladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar tarkibi va ularning mahsulot birligiga nisbatan o`zgarishi
Mahsulot ishlab chiqarish miqdori, dona
|
Doimiy xarajatlar, ming so`m
|
O`zgaruvchan xarajatlar, ming so`m
|
Jami xarajatlar, ming so`m
|
Mahsulot birligiga to`g`ri keladigan o`zgaruvchan xarajat, ming so`m
|
Maxsulot birligiga to`g`ri keladigan o`zgarmas xarajat, ming so`m
|
Bir birlikka jami xarajatlar, ming so`m
|
10000
|
125000
|
361200
|
486200
|
36,12
|
12,50
|
48,620
|
11000
|
125000
|
414920
|
539920
|
37,72
|
11,36
|
49,083
|
12000
|
125000
|
477360
|
602360
|
39,78
|
10,41
|
50,196
|
13000
|
125000
|
533260
|
658260
|
41,02
|
9,615
|
50,635
|
14000
|
125000
|
600600
|
725600
|
42,90
|
8,928
|
51,828
|
15000
|
125000
|
675300
|
800300
|
45,02
|
8,333
|
53,353
|
16000
|
125000
|
769600
|
894600
|
48,10
|
7,812
|
55,912
|
Yuqoridagi jadval ma`lumotlaridan mahsulot birligiga to`g`ri keladigan o`zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish miqdorining o`zgarishiga mos ravishda oshib borganligini, o`zgarmas xarajatlarning esa tushib borganligini ko`rish mumkin.
Bir birlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarni tahlil qilish xarajatlarini boshqarishda eng muhim usul hisoblanadi. Bir birlikka xarajatlarning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarga: o`zgaruvchan xarajatlar, o`zgarmas xarajatlar, ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog`ining o`zgarishi, tarkib elementlardagi o`zgarishlar kiradi:
Si = Fi / Qi + Vi
Bunda:Si – i-mahsulot birligini tannarxi;
Fi – i-mahsulot birligiga doimiy xarajatlar;
Qi – i-mahsulot birligini ishlab chiqarish hajmi;
Vi – i-mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlar.
Mahsulot birligiga to`g`ri keladigan jami xarajatlar o`zgarishining tahlili
Ko`rsatkichlar
|
O`lchov birligi
|
Reja
|
Haqiqatda
|
Rejadan farqi
|
1. Ishlab chiqarish hajmi
|
dona
|
16 000
|
15 478
|
-522
|
2. Doimiy xarajatlar
|
ming so`m
|
255 000.0
|
269 600.0
|
+14 600,0
|
3. O`zgaruvchan xarajatlar
|
ming so`m
|
718 400.0
|
845 098,8
|
+126 698,8
|
4. Jami ishlab chiqarish xarajatlari
|
ming so`m
|
973 400.0
|
1 114 698,8
|
+141 298,8
|
5. Mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlar
|
ming so`m
|
44,90
|
54,60
|
+9,70
|
6. Mahsulot birligiga doimiy xarajatlar
|
ming so`m
|
15,94
|
17,42
|
+1,48
|
7. Mahsulot birligining jami tannarxi
|
ming so`m
|
60,84
|
72,02
|
+11,18
|
Bir birlik mahsulot tannarxi rejaga nisbatan 11,18 (72,02-60,84) ming so`mga o`sgan.
Sr = (Fr/Qr)+Vr=(255000/16000)+(973400/16000)=15,94+44,90=60,84
Ssh1 = (Fr/Qx)+Vr=(255000/15478)+(973400/16000)=16,47+44,90=61,37
Ssh2 = (Fx/Qx)+Vr=(269600/15478)+(973400/16000)=17,42+44,90=62,32
Sx = (Fx/Qx)+Vx=(269600/15478)+(845098/15478)=17,42+54,60=72,02
Omillar ta`siri:
1. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi ta`siri = 61,37-60,84=0,54 ming so`m.
2. Doimiy xarajatlar o`zgarishi ta`siri = 62,32-61,32=0,94 ming so`m
3. O`zgaruvchan xarajatlar o`zgarishi ta`siri = 72,02-62,32=9,70 ming so`m
Jami o`zgarish = 0,54+0,94+9,70=11,18 ming so`m
Dostları ilə paylaş: |