Xayitov sh. N., Artikova d. M., Musayeva j. K

Tadqiqot assostiastiyalari
akademik OO’Yu
sektori va sanoat ishlab chiqarishi o’rtasidagi yaqindan o’zaro hamkorlikni o’rnatish
uchun mo’ljallanganlar.
Tadqiqot assostiastiyalar
yapon tajribasining tahlili innovastiyalarni taqdim
etish mexanizmidagi muhim xususiyat: kooperastiya tamoyillarini birlashtirish, ilmiy
tadqiqotlarni rejali tashkil qilish, yangi mahsulotni bozorga tadbiq etish bosqichida
ishtirokchilar o’rtasidagi keskin raqobatga ega. bir markazdan innovastiyalarni tadbiq
etish va o’zlashtirishning murakkab ko’p bosqichli jarayonini muvofiqlashtirishni
ajratadi.
Tadqiqot assostiastiyalarini kattaroq innovastion va ijoriy salohiyatga ega
firmalar va mustaqil bo’linmalar orasida tanlov bo’yicha shakllantirish maqsadga
muvofiqdir. Tadqiqot assostiastiyalarini takshil qilishning xuddi shunday shaklida
raqobat va kooperastiyalashishning birlashishiga asoslangan va 90 yillarning
o’rtalarida rivojlanish olgan “manfaatdor guruhlar konstepstiyasi”ning birinchi
nihollari o’sib chiqa boshlaganlar.
Assostiastiyalar iqtisodiyotdagi ziddiyatli boshlanishlarni chatishib ketishlar va
o’zaro kirib borishlar uslublaridan foydalanishda katta tajriba to’plaganlar. Texnik
takomillashish va texnologik yangilanishning uzoq muddatli maqsadlarini amalga
oshirishda ular ko’pgina ishtirokchilarning birlashgan harakatlaridan foydalanish,
ko’pgina ishtirokchilarning hamkorlikdagi harkatlarining muvofiqlashuvini amalga
oshirish, bunda kattaroq daromad olish maqsadida firmaning bozordagi hulqi
raqobatli undovchi sabablarini yo’qotmaslikni uddasidan chiqqanlar.
Assostiastiyani rejali iqtisodiyot va bozor raqobat birligi g’alabasining yaqqol
misoli ko’rinishida tasavvur qilish kerak emas. Bunday tashkilotlarning yuqori

---

57
moslashuvchan va janjalsiz xarakteriga qaramasdan tovar ishlab chiqaruvchilarni
yangiliklarni tadbiq etishga va ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga
undovchi usullar va sabablarning qat’iy ierarxiyasi ko’zga tashlanadi. Masalan,
assostiastiyaning
markazida,
qoidagi
ko’ra,
etkazib
beruvchilar,
subetkazib
beruvchilar, pudratchilar va subpudratchilar shoxlanib ketgan tizimiga ega, ko’proq
darajada bitta buyurtmachiga ishlovchi yirik firma turadi. Radikal yangiliklarni
“syuzeren” (hokim) firmadagi ishlab chiqarishga faol tadbiq etishning boshqa u bilan
bog’liq subpudratchiga to’ldiruvchi, birga bo’luvchi, qo’llab – quvvatlovchi
yangiliklarni tadbiq etishdan boshqa chora qolmaydi. Ularsiz u nafaqat ushbu
assostiastiya ichidagi sheriklik munosabatlardan darhol “tushib qoladi”, balki bozorda
raqobat mag’lubiyatga uchraydi.
Kooperastiya va raqobatni bunday chatishib ketishi keyingi o’n yilliklarda
strategik alyanslar va koalistiyalar doirasidagi firmalararo hamkorlikni tashkil
qilishda paydo bo’lgan.
Tadbirkorlik
assostiastiyalari,
strategik
alyanslar
va
koalistiyalar
iqtisodiyotidagi o’ziga ko’proq jalb qiluvchi “yumshoq” assostiastiyalanuvchi
(birlashuvchi) “metatuzilma”dan iborat. Ular nafaqat hamkorlikdagi harakatlarni
birlashtirishning eng arzon va samarali usuli sifatida ko’rib chiqiladi. “Yumshoq
metatuzilmalar”ni tashkil qilishda ularni ishlab chiqarishdagi bazisli tamoyillar va
fundamental g’oyalarni takomilashtirish va rivojlantirishga qaratish muhimdir.
“Yumshoq guruhlar”ning raqobatlashuvi ishtirokchilari yangiliklarni har tomondan
sinovdan o’tkazganday bo’ladilar, sheriklik harakatlari esa resurslarni muhim
yo’nalishda jamlashga yordam beradilar.
“Yumshoq metatuzilmalar
” innovastion jarayonni davrada amalga oshirilishi
tufayli, innovastion o’zgarishlarning samaradorligini ko’p marta oshiradilar. Bunday
tuzilmalarda:

yangilikni ishlab chiqarish bosqichidagi innovastion xatar ko’p marta
kamayadi;

tor ixtisoslashishning samarasidan to’liqroq foydalaniladi;

har bir firma o’z omilkorligi sohasini mustahkamlaydi va rivojlantiradi;

---

58

ishtirokchilar uchun xususiy maqsadlarga erishishning haqiqiy imkoniyatlari
yaratiladi;

innovastion davraning barcha bosqichlaridan harajatlarni kamaytirishning
haqiqiy imkoniyati amalga oshiriladi;

yangiliklarni diffuziya va tarqatilishi jarayoni ancha jadallashadi;

yangilikni bozorga muqobil chiqishi xatari pasayadi;

innovastion davraning yakuniy bosqichidagi faol raqobat innovastion
samaradorligini oshiradi va yangilanish strategiyasini faollashtiradi.
“Yumshoq
shakllar”ni
o’ziga
jalb
qilishligi
nafaqat
ichki
shartnoma
munosabatlarining 
samaradorligi
bilan,
balki
turdosh
mahsulotni
ishlab
chiqaruvchilar tomonidan birlashish va bozorni rag’batlantirishga motivastiyalar
(undovchi sabablari)
bilan
bog’liqdir.
Metatuzilmalar
asosidagi
innovastion
jarayonning samarasi ham innovastion jarayonning “maydoni”, innovastiyalar
bozorlarini kengayishi va ham mehnatni taqsimlanishining samaradorligini o’sishi va
ilmiy – texnik va innovastion salohiyatlarni oshishidan iboratdir. Metatuzilmalarni
har tomonlama kattaroq rivojlanishi qo’shma innovastion jarayonning orbitasiga
nafaqat juda yirik firmalarni, balki har xil ko’lamdagi innovastion biznes, kredit –
moliya tashkilotlari va moliya institutlarini jalb qiladi.