Xayitov sh. N., Artikova d. M., Musayeva j. K

vertikal turdagi xoldinglar
amalda innovastion faoliyatda ishtirok etmaganlar.

---

61
Ma’lumki, ishlab chiqarish va sotish faoliyatini yangilash va har tomonlama
rivojlantirishning harakat qilishlarida ko’mir, gaz, neft, metallurgiya, avtomobil va
boshqalar
kabi
ko’p sarmoya
talab
qiladigan sohalar
kompaniyalari
katta
qiyinchiliklarni
boshdan
kechiradilar.
To’qimachilik
va
stellyuloza-qog’oz
sanoatining eng yirik firmalari ko’pincha innovastion turdagi qarorlarni qabul
qilishga moyilliklarini yo’qligini namoyon qilganlar. Rossiya iqtisodiyotida bir qator
sub’ektiv va ob’ektiv sabablar oqibatida amalga raqobat kuchlari ta’siridan to’liq
himoyalangan kongomerot (iqtisodiyotning har xil sohalariga tegishli bo’lgan va
to’g’ridan to’g’ri ishlab chiqarish kooperastiyasi bilan bog’lanmagan korxonalar
birlashmasi)
turidagi
makrotuzilmalar
eng
yuqori
rivojlanishga
erishganlar.
Sarmoyalarning yopiq bozori va tartiblarning ishlab chiqarish tizimlarining
majmuasidan iborat bo’lgan holda, konglomerat radikal texnologik rivojlanish uchun
deyarli imkoniyat qoldirmaydi. Rossiyada talabni toraytiruvchi va yashab qolish
murakkabliklarining o’tish iqtisodiyoti sharoitlarida konglomeratli tuzilmalarni
vujudga kelishi zaruriyat bo’lgan. Shunga qaramasdan sarmoyalarni birlashtirishning
konglomertli turi jamlashning jadallashtirilgan jarayoniga ega sohalar (neft-gaz
sanoati, metallurgiya)dagi to’ldiruvchi integrastiyalashish hisobiga ziyon kelturvchi
ishlab chiqarishlarni qutqaruvchisi bo’ladi.
Vujudga kelayotgan moliya-sanoat guruhlari firmalararo kooperastiyasining
gorizontal tamoyili kichik yoki o’rta innovastion davra va tez yangilanadigan
mahsulotlarga ega korxonalarni qo’llab-quvvatlash uchun ayniqsa samaralidir. Bu
tuzilmalar sohaviy ishlab chiqarish birlashmalari (masalan; kimyo sanoatidagi
“Русхим”, “Промприбор”)
bazasida
vujudga
kelishlari
mumkin.
Bunday
birlashmalar sotish bozori uchun raqobatlashish, ishlab chiqarishni har tomonlama
rivojlantirish, ilmiy-texnik axborotlarni e’tibor bilan jamlash va yangiliklarni tadbiq
etishni jadallashtirishga ko’maklashishga moyillar. Integrastiyalashishning gorizontal
turi yana murakkab innovastion davraga ega bir turdagi korxonlarga (masalan,
aviastiya sanoatidagi) ham tarqaladilar. Bu yerda innovastion davra markaziy o’rinni
egallaydi, unda murakkab ko’p ilm talab qiladigan buyumlarning yuqori sifatli

---

62
parametrlari va mamlakat va jahon bozorlaridagi raqobatli o’rinlari ayniqsa
muhimdir.
Xo’jalik faoliyatini har tomonlama rivojlantirish tashkil qilishning qat’iy
ierarxik shallari salbiy tendenstiyalarini betakrorlashtirish va innovastion faollikni
asta sekin
o’sishining
muhim
vositalaridan
biri
bo’ladi.
Amalda
vertikal
intgrastiyalashgan kompaniyalar har tomonlama rivojlanishning har xil usullariga
murojaat qiladilar. Ammo hatto qayta ishlovchi sohalar (“Магнитагорская сталь”,
“Металлоиндустрия”)
da
ham
innovastion
jarayonlar
ishlab
chiqarishni
modernistaziyalash va navlarni yangilashdan iborat bo’ladilar.
Vertikal intergastiyalashgan firmalarni
har tomonlama rivojlantirishga harakat
qilishda vujudga keladigan murakkab muammolar nafaqat Rossiya iqtisodiyoti uchun
xosdir. Masalan, yaqinda “British petroleum” o’zining elektron sanoatdagi 4 mlrd.
dollardan ortiq summadagi aktivlarini, bir vaqtda xom ashyo majmuasi va neft
biznesidagi korxonalarni xarid qila turib, sotdi. Vertikal integrastiyalashgan
korxonalarni ustuvorlik qilishi jahon iqtisodiyotida murakkab innovastion jarayonlar
va yuqori texnologik mahsulotni tadbiq etish uchun to’siqlarni yaratadi. Ammo
vertikal integrastiyalashish imitastion yangiliklar bilan bog’liq kompaniyalarning
samaradorligini oshirish va egiluvchanligini kuchaytirishga to’siq bo’la olmaydi.
Yirik amerikalik olim M. Porterning fikriga ko’ra, konglomerat turidagi har
tomonlama rivojlanish ko’pgina amerika sohalarining raqobatbardoshligiga zarar
etkazadi. Innovastion faoliyatni rivojlanishi va bozor rag’batlarini kuchayishida tor
ixtisoslashish asosidagi har tomonlama rivojlanish alohida rol o’ynaydi. Bu firma
ichidagi ilmiy tadqiqotlar va ishlamalarning rolini kuchayishi va operastiyalarning
butun majmusini amalga oshirilishi bilan yaqindan bog’liqdir.
Innovastion faoliyatni iqtisodiyotni rivojlanishining muhim tendenstiyasi
sifatida ko’rib chiqishda innovastion jarayonlarning yangi tashkiliy shakllarini ularni
davlat, ilmiy, bozor va ijtimoiy institutlar tizimiga kiritilishi asosida integrastiyalash
muammosi birinchi o’ringa chiqadi. Innovastion biznesni institustional tuzilmalarga
kiritilishi darajasini oshishi nafaqat innovastion faollikni pasaytiradi, balki, aksincha,

---

63
innovastion jarayonlarning o’zini o’zi tashkil qiluvchi tuzilmalarni takomillashtirish
va vujudga keltirish qobiliyatini oshiradi.
AQShda paydo bo’lgan innovastion jarayonning institustional tuzilmalari bu
ikki tendenstiyalarni birlashishiga yaqqol misol bo’lsa oladi. Innovastion jarayonning
ham yirik sanoat kompaniyalari doirasida va ham ilmiy-texnik va innovastion
loyihalar asosida amalga oshirilayotgan an’anaviy tashkiliy modellari “
bo’linma-
inkubatorlar
”ning yopiq ilmiy texnik muhitga ularni
kichik aptreprener
(ega, ijrachi)
guruhlar bilan tijoratlashtirish bosqichiga “yetkazish” bilan suyanadi. Yuqori kasbiy
innovastion
bo’linmalarning
ixchamligi
va
tor
ixtisoslashishiga
qaramasdan
innovastion loyiha moliyaviy muvaffaqiyat va foydani tez olish bilan qat’iy
bog’langan. Bunda ishga doir davr 5 yildan oshmasligi kerak.