Xayitov sh. N., Artikova d. M., Musayeva j. K

3.4- rasm. Texnopark ta’sischilari va ular tomonidan echiladigan masalalarning
bazaviy chizmasi.
Inkubatorlarning
ajralib turgan alomati va tashkiliy xususiyati shundan
iboratki, ular aniq tovarni emas, mustaqil xo’jalik sub’ektini ishlab chiqish bilan
shug’ullanadilar. Shunday qilib, yangi kichik innovastion firmalar texnoparklarning
“mahsuloti” bo’ladi. Inkubatorda har xil ishlab chiqarish birliklarini bo’lishi
firmalarga ularni ushlab turishga harajatlarni ancha qisqartirish imkoniyatini beradi.
Bu erda, misol uchun, inshootning ijarasi, sekretarlik, telefon, kompyuter
xizmatlaridan birgalikda foydalanish uchun pastroq narx belgilangan. tadbirkor
faoliyatining boshlang’ich bosqichida inkubator menejlari tomonidan boshqaruv
sohasida yordam ko’rsatiladi, u malakali yuristlar, hisobchi, marketologlar xizmatlari
tarmog’iga kira oladi. Inkubatorning, tijorat korxonasi sifatidagi daromadlari inshoat
Ilmiy markazlar
Теxnoparklar:

bilimlar,
kashfiyotlarni
tехnologiyalarga
аylantirish;

Tехnologiyalarni
tijorat
mаhsulotigа
аylantirish;

Техnologiyalarni IL sektori оrqali sаnоаtgа
tоpshirish;

Кo’p
ilm
ist’mol
qiluvchi
firmalarni
shakllantirish;

tаdbirkorlarni tayyorlash.
Universitetlar
Sanoat
Hokimiyatning
mahalliy va
mintaqaviy
idoralari
Таdbirkorlar
Моliya institutlari
Boshqa tuzilmalar:
(boshqaruvning
маrkaziy idoralari,
jamoa tаshkilotlari vа
h.к.)
Mintaqa, shahar, tuman

---

66
va idora uskunalarini ijaraga olish uchun olinadigan ijara haqi, turli tuman kasbiy
xizmatlarni sotishdan daromadlardan vujudga keladi.
Biznes parkda
firmalarning kengroq turli tumanligi harakat qiladilar.
Inkubatorda tashkil qilingan, unga tegishli bo’lgan va texnologiyalarni topshirish va
ilmiy-maslahat
xizmatlarini
ko’rsatishga
ixtisoslashgan
mualliflik
firmalari;
inkubatordan chiqqan mustaqil firmalar; yirik korxonalarga tegishli bo’lgan, parkka
yirik sanoatning fan, kichik va o’rta biznes sohasidan o’tgan bozorning har xil
talablarini hajmi va vaqti bo’yicha qanoatlantiruvchi ilmiy tadqiqotlar natijalarini
o’zlashtiruvchi firmalar. Ushbu nuqtai nazardan uni tashqi muhitga moslashishi
tizimning muhim xususiyatidir. Turli tuman talabni qanoatlantirish uchun korxona
kichik seriyali va noyob mahsulotni ishlab chiqaradi, uning katta qismi buyurtmaga,
shartnomaga mo’ljallangan. Bu boshidan ishlab chiqaruvchi, etkazib beruvchi va
xaridor o’rtasidagi barqaror aloqalarning yuqori darajasini belgilab beradi.
Ko’pgina yapon firmalarining tashqi muhitga yuqori moslashuvchanligi
sotishlar va marketingni tashkil qilish bilan ham izohlanadi, chunki buyurtamani
shakllantirish, talab va sotish kanallarini shakllantirish odatda mahsulotni ishlab
chiqish va ishlab chiqarish bosqichlaridan oldin keladilar. Firmalarni bozor
talablariga yuqori moslashuvchanligida raqiblarni bozorga kirishlarini chegaralovchi
asosiy to’siqlar tashkilotning raqobat afzalliklarini tashkil qilishga qobiliyati bo’ladi,
firmaning ilmiy-texnik tajribasi, texnologiyalarning darajasi va yangiligi, patentli
monopoliya, tadqiqot bazasining mavjudligi, xodimlarning yuqori malakasi ular
sifatida bo’ladi. Firmaning taraqqiy etishida boyliklar, ijodiy yondashish va kasbiy
o’sish va mehnat faoliyatining obro’sini o’sishi bilan birga bo’luvchi innovastion
rivojlanish hal qiluvchi rol o’ynaydi.
Ishlab chiqarishni innovastion yo’naltirilganligi boshqaruvning innovastion
xarakteri
bilan
yaqindan
bog’langan:
ma’muriy
usullar sostial-psixologiklar
tomonidan siqib chiqariladi, xodimning mehnat unumdorligini oshishi esa uni
boshqaruv qarorlarini qabul qilishga daxldorligi va sifatan yangi mehnat undovchi
sabablar bilan bog’lanadi.

---

67
Strategik markaz
bilan yaqindan bog’langan kichik bo’linma xodimlari uchun
o’zini yangi-innovastion faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida ko’rsatib menejerning
ishonchini oqlashga harakat qilish xosdir. Kichik bo’linmalarda mehnatga undovchi
sabablar sezilarli ravishda kuchaytiriladi, tashabbus rag’batlantiriladi. Boshqaruvning
innovastion xarakteri yana shunda namoyon bo’ladiki, kichik mustaqil innovastion
bo’linmalar kundalik faoliyatda yirik byurokratik tashkilotlar uchun xos bo’lgan,
qarorlarni gorizontal va vertikal bo’yicha muvofiqlashtirishning murakkab tadbirlari
bilan bog’langan emaslar.
Zamonaviy
yapon
korporastiyalarida
yuqori
menejer,
innovastion
yondashishlar va boshqarish rastionalligi tamoyillariga amal qilgan holda, qattiq
yoppasiga nazorat qilishni qo’llashga harakat qilmaydi. Aksina, egiluvchan sheriklik
aloqalarni mo’ljallash eng katta samara beradi (masalan, “Fudzistu”, “Soni”,
“Mastusito” va boshqa firmalar).
Boshqarish ta’sirining egiluvchan usullari boshqaruv vazifalarining ko’pchiligi
(rejalashtirish, undovchi sabablar, muvofiqlashtirish va nazorat)ga, hamda boshqaruv
ob’yektiga. Innovastion ishlab chiqarishning asosida texnologik tizimlarning
egiluvchanligi,
o’zgaruvchanligi
va
moslashuvchanligi,
uskunalarni
qayta
sozlanuvchanligi va ishlab chiqarish quvvatlarini qaytadan ixtisoslashtirilganligi
yotadi. Texnologiyalarni egiluvchanligi va o’zgaruvchanligi ishlab chiqarishni
innovastion jarayonning har xil bosqichlarida parallel ravishda faoliyat yuritish
asosida gorizontal bo’yicha tashkil qilish bilan birlashadi. Masalan mashinasozlik va
asbobsozlikdagi texnologik jarayonlarning ko’pchiligi diskretli (uzilishli) xarakterga
ega, bu nou-xauni bildiradi. Bu firmalar belgilangan shartlarda texnoparkning
xizmatlari:
axborot,
kommunikastiya,
marketing,
patentlistenziyali,
reklama
nashriyot, lizing, vositachilik va boshqa xizmatlarini xarid qilishlari mumkin. Firmani
parkda bo’lishi muddati shartnomada kelishib olingan va loyihada istiqbolligi va uni
iste’molchilarga yetkazib berish imkoniyati bog’liqdir. Parkning himoyasi ostida
firmalar yangi texnologiyalar, tadbirkorlik usullarini faol o’zlashtiradilar, marketing
tuzilmalarida kasb egalaridan foydalanadilar va natijada o’z mahsulotlarining yuqori
raqobatbardoshligini ta’minlaydilar.

---

68
Texnologiyalardan tashqari G’arbda texnologiyalarni kichik va o’rta biznesga
topshirish tizimi keng tarqalgan. Masalan, Enxedeza, bunday ishni texnik va ijtimoiy
fanlar universiteti qiladi, u erda ixtisoslashtirilgan markazlar 1920 yillardayoq tashkil
qilinganlar.
Bu
dasturlarning
asosiy
vazifalaridan
biri
g’oyalar
bo’yicha
tadbirkorlarni topishdir. Maxsus dastur bo’yicha ishlovchi mutaxassislar gazetalarda
shaxsiy loyihalarini yoki bir qator firmalar menejerlarining g’oyalarini bosib
chiqaradilar. Bu yerda yana o’z ishini boshlash va biznesni boshlash uchun
mablag’lar topish taklif qilinadi. Tadbirkorlarning javoblari tahlil qilinadi, keyin ular
bilan suhbat o’tkaziladi.
Inkubator davri
davomida IK odatda universitet ilmiy
guruhlari bilan hamkor qiladilar. Bunday kompaniyalarning ajralib turuvchi alomati-
bankrotlikning juda past darajasidir.
Innovastion markazlar, texnoparklar va texnopolislar misolida innovastion
infratuzilmaning ahamiyat ayniqsa sezilarlidir, u fanni bozor muhitiga kirishi, ilmiy-
texnik sohada tadbirkorlikni rivojlanishi va yangiliklarning iqtisodiy samaradorligini
oshishiga yordam beradi. Innovastiyalarning tijorat muvaffaqiyatining ehtimoli
maxsus institutlar, tashkilotlarni shakllanishi va yagona innovastion sohada
shakllangan innovastion jarayonni ta’minlash tizimlari tufayli keskin oshadi.
Innovastion sohada
innovastion infratuzilma
markaziy rol o’ynaydi, u
innovastion faoliyatni rivojlantirish uchun mablag’larni samarali taqsimlash va
xizmatlar ko’rsatishga ko’maklashuvchi sharoitlar yaratish uchun tashkiliy, moddiy,
axborot, moliya va kredit bazasidan iborat bo’ladi.
Innovastion infratuzilmaning
holati milliy iqtisodiyotning iqtisodiy o’sish
modeli va texnologik rivojlanish darajasi bilan mahkam bog’langan. Rivojlanganroq
mamlakatlarga xos bo’lgan iqtisodiy o’sishning innovastion modeli o’sishning
nobuyumli, innovastion va axborot omillarining rolini oshishi, hamda ko’p ilm
iste’mol qiladigan sohalarni juda tez rivojlanishi bilan ta’riflanadi. Bunday
mamlakatlarda innovastion tuzilmani rivojlanishi konsalting, injiring, axborot va
telekommunikastion xizmatlarni tashkil qilinishiga asoslangan.
Innovastion infratuzilmada ilmiy, davlat va ijtimoiy institutlaridan tashqari
moliyaviy, investistion resurslarni jamlanishi va innovastion faoliyat xatarlarini

---

69
diversifikastiyalashga yordam beruvchi investistion institutlar muhim rol o’ynaydi.
Bu yerda sug’urta kompaniyalari, nodavlat nafaqa fondlari, investistion banklar,
investistion va venchurli fondlar, moliyaviy va investistion kompaniyalar eng muhim
investistion institutlar bo’ladilar.