XəZƏr universiteti erciyes universiteti

349 
 
çöpe bile atılmayarak hiç kimsenin bilmediği bir yere gömülmesi, ya da yakılması 
gibi  uygulamalar  bu  inanca  bağlı  uygulamalar  olarak  düşünülebilir.  Uygurların 
yıldırım  düşen  yerde  kurban  kesmeleri,  yemek  yerken  ateşe  bir  parça  yiyecek 
atılması hep iyelerin tatmin edilmesine yönelik uygulamalardır. Her evin, ahırın ve 
ormanın, dağ-dere gibi doğal oluşumların kendine ait iyesi vardır.  
Günümüzde kutsal kabul edilen kişilere ait eşyalara atfedilen güçte belki bu 
inanışla açıklanabilir. Kutsal yerler, kişiler ve eşyalardan sağlıkla ilgili beklentiler 
bazen  farklı  inançta  bireyler  için  bile  ortak  olabilmektedir.  Hatay’da  Habib  Nec-
car’ın  hem  Müslümanlar  hem  de  Hristiyanlarca  kutsal  kabul  edilmesi  (Resim  2), 
İstanbul  Büyükada’ya  yine  her  iki  dinden  bireylerin  toplanması  bu  tür  olaylarda 
bireylerin inanç sistemlerinden çok inanma içgüdülerinden kaynaklandığı şeklinde 
yorumlanabilir.  
Ölümle ilgili inanışlara ait izler de halen görülebilmektedir. Ölüm Türklerde 
ölenin ruhunun kuş gibi uçup gitmesi ya da yer altı tanrılarınca ruhun kapılıp gitmesi 
şeklinde düşünülmektedir. Ölen kişinin ruhu şaman tarafından yer altına bir tören ile 
yollanmadıkça bedenden ayrılan ruh evde dolaşarak huzursuzluğa yol açacaktır. Gü-
nümüzde ölenin cenazesinin çalıştığı yer ve evi gibi hayattayken bulunduğu mekân-
ları  dolaştırıldıktan  sonra  defnedilmesi  ruhun  dünyadan  uzaklaştırılması  amacına 
yönelik  bilinç  dışı  bir  eski  inancın  kalıtımı  olarak  düşünülebilir.  Evini  görmeden 
defnedilen bir cenaze daha sonra huzursuzluğa neden olabilecektir.
12
 Orta Asya’da 
ölenin  yakınları  yüz  ve  kulaklarında  kesiler  oluşturmakta  ve  saçlarını  kesmekte-
dirler, bu uygulama ölene bir tür kurban verme şeklinde yorumlanmaktadır. Ölenin 
atı ve binek takımı beraberinde yiyecekler ile birlikte mezara gömülmektedir. Ölenin 
hayatta  iken  öldürdüğü  her  bir  düşmanını  temsilen  bir  taş  heykel  dikilirdi.  Bu 
heykellerin ölüyü koruyacağına inanılırdı. Bu davranışlar ölümden sonrada hayatın 
devam ettiği inancının varlığını göstermektedir.  
Ruhun  bedenden  ayrılması  ile  bunun  yerine  kötü  ruhun  gelip  yerleşmesi 
hastalıkların tek olmasa da önemli nedenlerinden sayılmaktadır. 
13
 
Bu durumlarda 
bedenden ruhun uzaklaştırılması amacıyla şamanlar devreye girmekteydi. Hastalığın 
çoğu kez bir suç oluşturan bir kural ya da tabuya karşı gelme nedeniyle oluştuğu 
inancı  bulunmaktaydı.  Bu  durumda  tedavi  için  büyü  dışında  iyi  davranışlarda 
bulunulması ya da iyilikler yapılması da şamanlarca önerilmektedir. Esirleri serbest 
bırakma,  sadaka  verme  bu  tür  iyiliklere  örnek  gösterilmektedir.  Şamanlar  iyi-
leştirmenin özellikle toplumsal anlamda önemli olaylar ya da önemli kişiler tarafında 
yer alırken günlük olaylarda daha çok iyelerin hakimiyeti bunlara göre bireylerin 
tavır alışı ön plana çıkmaktadır.  
İyeler; yardımcı, koruyucu, kara, yer, gök, ev ya da ocak iyeleri gibi farklı 
gruplarda değerlendirilebilmektedir. 
14
 Koruyucu  iyelerden  “Umay”  çocukların ve 
loğusa kadınların koruyucusudur. Umay çocuk doğduktan sonra çıkan plasentadır. 
Bu nedenle doğum sonrası hiç ayak basılmayan bir yer bulunarak gömülür. Doğum 
sonrası yemek verilmesi Umay’ı memnun etmek içindir. Avarlarda Umay bir kuş 
şeklinde tasvir edilmektedir. Bu nedenle başa kuş konması ya da kuş pislemesi uğur 
sayılmaktadır. Kötü iyelerden “Erlik” yer altıyla ilişkilidir, kara iye olarak adlan-
dırılır.  Bunun  karşıtı  ak  iyedir.  Siyah  ve  beyaz  yün  iplikten  örülmüş  kordonun 

---

350 
 
insanlar,  hayvanlar  ve  halı  gibi  kıymetli  eşyayı  kötülüklerden  koruduğuna  inanıl-
maktadır. Umay iyesinin zıddı olan “alkarısı ya da alkarası” iyesi sarı ve kara albastı 
şeklinde ortaya çıkan lohusaları ve yenidoğan çocukları albasması şeklinde etkile-
mektedir.
15
 Yatırlar ve çevresindeki her şey sahipli bilinmekte ve buradan şifa niye-
tine alınanlardan başka hiçbir şey eve getirilmemektedir. Yer iyelerinden “Taş” iye-
sinden ise  ağrının  kesilmesinde,  öksürüklü çocuk tedavisinde,  sarılıkta,  kanamayı 
durdurmada yarar umulmaktadır.  
Hastalıkların  büyü  yoluyla  tedavisinden  başka  tedavide  ampirik  olarak 
kullanılan bitkiler bulunmaktadır.  
Sağlık inançlarının günlük yaşama etkileri 
Çeşitli inanışların ya da uygulamaların bireysel açıdan faydası kaygının gide-
rilmesi,  ölüm  korkusunun  azaltılması,  adaletsizliklere  tahammülü  artırma,  ayinsel 
karakterdeki eylemlerin sosyalliği artırması ile dayanışma ve gruba aidiyet duygu-
sunu beslemesi gibi farklı gerekçeleri olabileceği düşünülmektedir.  
İnsanların zihni emosyonel olarak korku verici sahneleri diğer görüntülere kı-
pyasla çok daha hızla algılayacak ve daha uzun süre muhafaza edecek biçimde şekil-
lenmiştir.
16
 
Bu da bulaşıcı hastalıklar, kitle imha silahları, radyasyon gibi dramatik 
etkileri olabilecek olaylara karşı insanların daha kısa sürede daha kapsamlı önlemler 
alırken, daha düşük düzeyde ama sürekli tehdit içeren olaylara karşı çok az ya da hiç 
önlem almamalarını açıklayabilir. Aterosklerotik süreç, sigara içiminin artarak biri-
ken etkisi gibi yavaş ilerleyen tehditler kuş gribi gibi dramatik etkisi olan ancak top-
lumun nispeten kısıtlı bir bölümünü etkileyen tehditlere göre çok daha az dikkate 
alınabilmektedir.  
Sonuç 
Özetlemek  gerekirse  insanlığın  var  oluşundan  buyana  sağlık  her  dönem 
boyunca ve her kültürde en önemli şey olarak görülmüş ve bir takım inanışların etkisi 
altında insanlar tarafından değişik uygulamalara maruz kalmıştır.  
Tıp  ilerlemesine  rağmen  hala  eskiden  gelen  inançlar  doğrultusunda  bitki-
lerden ilaç yapmak, yatırları ziyaret etmek, muska yazmak/yazdırmak veya bir ocak-
lıya  görünmek
 
şeklinde  uygulanan  tedaviler  günümüzde  de  devam  etmektedir  ve 
devam edecek gibi görünmektedir.  
Tarih dönemleri boyunca medeniyetler, Şamanizm, Budizm, Musevilik gibi 
din ve inanışlardan etkilenerek bugüne kadar gelmiştir. Çoğu zaman zararsız olan bu 
inanışlar kaygının giderilmesi, ölüm korkusunun azaltılması, adaletsizliklere taham-
mülü artırma, ayinsel karakterdeki eylemlerin sosyalliği artırması ile dayanışma ve 
bir  gruba  ait  olma  duygusunu  beslemesi  gibi  farklı  gerekçelerle  kişiye  fayda  bile 
sağlayabilir.  
 
Referanslar: 
1.
 
Kottak CP. Antropology-İnsan Çeşitliliğine Bir Bakış. Ankara: Ütopya yayınları; 2002: 
466-474.  
2.
 
Cemil Sena. Tanrı Anlayışı. İstanbul: 1. Baskı, Remzi Kitabevi; 1978: 39-63.  
3.
 
Gökyay OŞ. Dede Korkut Hikayeleri, Kültür Bakanlığı Yayınları 252, Halk Kitapları:1, 
Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1976; 1-47.  
4.
 
Fiske J. Mitler ve mitleri yapanlar: Eski masal ve batıl inançların karşılaştırmalı mitoloji 

---