Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
93 və sünnənin təqdim elədiyi qavram fərqlidir və tamam başqa məna daşıyır. „Fəna“ halı insanın xarici aləmdən ayrılması, şəxsi keyfiy- yətlərini, hissiyyatını itirməsi və özünü dərk etməkdən məhrum olmaq prosesi kimi başa düşülür. „Fəna“nın zirvəsini fəna duy- ğusunun itirilməsi təşkil edir. „Fəna“ zəruri olaraq „Bəqa“ya aparır (gedir), yəni allahı müşahidə etməyə, özünü Ona yaxın, ən ümumi vəhdətin hissəsi kimi hiss etməyə doğru aparır. Əməli olaraq əksər sufilərə görə „fəna“ və „bəqa“ insanın keçirdiyi psixoloji hal olub insanın Allahla real substansional birləşməsi deyildir (39, 149). Orta çağlarda müsəlman ilahiyyatçılarının böyük əksəriyyəti sufilərin fəna və bəqa ilə bağlı bu cür izahlarını küfr hesab edib onları kəskin tənqid edirdilər. Bu ittihamlardan çəkinmək üçün bir çox sufi mütəfəkkirləri fəna və bəqanı etik- əxlaqi dəyər kimi qiymətləndirərək fənanı mənfi keyfiyyətlərin yox edilməsi, bəqanı isə yaxşı insani keyfiyyətlərin əldə edilməsi kimi dəyərləndirirdilər (39, 149). Bu baxımdan Əbu Nəfs Sührə- verdinin fəna və bəqaya verdiyi izahlar maraq doğurur. O, „Avarifül Məarif“ (Gerçək Təsəvvüf) əsərində sufi böyüklərin- dən birinin bu barədəki fikrini misal gətirərək deyir: „Fəna qulun bütün nəfsini müvəqqəti, keçici (fani) məmnunluqdan əl çəkib nəfsi üçün hər hansı bir şeydən zövq alınmasıdır. Əksinə qul özündə fani olan məsələlərlə məşğul olduğu üçün digər bütün şeylərdən fani olmuşdur” (33, 672). Bəqa isə onun dediyinə görə, sufinin şəxsən özünə aid bütün şeylərdən, başqa sözlə, nəfsin meyl göstərdiyi aldadıcı və cəlbedici maddi dünyadan tamamilə əl çəkib Allahın iradəsinə tabe olmaq, bu dünyadakı fani həyatını Ona sərf etməkdir. Yalnız bu yolla insan cismani ölümdən sonra əbədi həyat qazanır (52, 126-127). O, fənanı iki yerə bölür: zahiri və batini. „Zahiri fəna Allahın təsiri altında təzahür edərək qulun ixtiyar və iradəsinin tamamilə alınmasıdır. Bu durumda qul nə özü, nə də başqası üçün heç bir iş görmür. Bütün işlərin əslində Cənabi Haqq ilə birgə olduğunu görür və sonra Allah Təala ilə olan münasibətində buna uyğun olaraq hərəkət edir” (33, 674). Söhbət burda insanın davranış və başqaları ilə münasibətlərinin 94 Allaha uyğun şəkildə əks etdirilməsindən gedir. „Batini fəna isə bəzən allahın təzahürlərini kəşf etmək, bəzən Onun əzəmətinin məhsulunu müşahidə etmək formasında olur. Beləcə, insanın da- xilini Haqqın əməli (və eşqi) örtər. Belə ki, onda nə öz düşüncəsi, nə də hər hansı bir şübhə (və narahatlıq) qalır“ (33, 674). Sonra Sührəverdi zahiri və batini fəna arasındakı oxşar və fərqli cəhət- ləri şərh edərək göstərir: „Zahiri fəna qəlb və hal sahiblərinə məxsusdur. Batini fəna isə halların bağından qurtarıb, hallarla deyil Allah-Təala ilə olan və qəlbin təsirindən çıxıb, onu idarə edən Rəbbi ilə Birgə kimsəyə aiddir” (33, 675). Sufiliyi fərqləndirən cəhətlərdən biri də sufilikdə yüksək dərəcəyə - şeyxlik, pirlik, mürşidlik dərəcəsinə yüksəlməklə bağ- lıdır. Sufilikdə şeyxlik mərtəbəsinə yüksəlmə ancaq seyri sülükün (təriqətə qəbul edilən kişinin, müridin ta əvvəldən sona - vüsalat məqamına yetişməsinə aparan mənəvi yolçuluq) təriqət şeyxindən öyrənməklə və əziyyətlərlə dolu müridlik, vəlililik mərhələsini keçməklə mümkündür. Seyri sülükünü başa vuraraq vüsalata ça- tan hər kəs vəli adlanır. Şeyx və ya mürşid olmaq üçün tək vəlilik yetərli deyildir. Sufiliyə görə mürşid və ya şeyx Allahın görəv- ləndirdiyi vəlidir. Nəsimi “Könlümdə mənim eşqi camalın əzə- lidir” rədifli qəzəlində vəliliyi nəfsini qoruyan allahını bilən, həqqə tapınan bir məqam kimi dəyərləndirir: Nəfsini biləndir ki, yəqin rəbbini bildi, Həqdən bu məqamata irən bil ki, vəlidir (43, 219). Şeyx bir yol göstərici, hər cür problemlərin həlli üçün müra- ciət edilə biləcək bir insan olub və tərbiyəedici funksiyaya malik mənəvi şəxsdir. Ömər Sührəverdi bu barədə yazırdı: “... Mürşid (şeyx) həqiqətən Allahı qullarına, qulları da Allaha sevdirir. Mür- şidlik (şeyxlik) rütbəsi sufilik yolunda rütbənin ən yüksəyi və Allah yolunda dəvətdə Peyğəmbər vəkilliyidi” (33, 102). O, mür- şid mürid münasibətlərinə, müridlərin tərbiyə olunması məsələlə- rinə diqqət çəkərək söyləyirdi: “Mürşid müridi mənəvi pislik (və çirkabdan) təzkiyə (təmizlik) yoluna sövq edərək tərbiyə edər. 95 Nəfs, pis sifət və xasiyyətlərdən təmizlənəndə qəlb güzgüsü parlayır, içində ilahi əzəmət nuru işıq saçır və tövhidin (Allahın bir olmasının) gözəlliyi ortaya çıxır. Bəsirət gözü cəlal nurunu gözləməyə və əzəli kamalı seyr etməyə cəzb edilir, ona can atılır. Bu durumda qul Rəbbini sevir. Bu nəfsi təzkiyə və tərbiyənin bir nəticəsidi” (33, 103). Şeyx Şəbüstəri isə müridliyi din elminin öyrənilməsinin bir vasitəsi hesab edərək yazırdı: Müridlik din elmini öyrənmək və Könül çırağını işıqlandırmaqdır (14, 152). Şeyx Səfiəddin isə deyirdi: “Mürid gərək kim mücahidət ilə riyazətdə üç qatla başından ayağınadək dərisi tökülə, ta onun adı mücahidə çəkilmiş xəlvətlü deyə bilələr” (53, 707). Nizami Gəncəvi özünün “Sirlər xəzinəsi” əsərinin “Mürşid və müridin hekayəsi” adlı bəhsində mürşid mürid münasibətlərinə toxunaraq, müridin öz pirinə sədaqətli olmasına işarə edərək yazırdı: Pir ona dedi: “Nə fikirləşdin ki, Onlar hamısı getdi, sən isə yerində qaldın? ” Mürid cavab verdi: “Ey məqamı mənim ürəyimdə olan Ey ayağının torpağı mənim başımın tacı olan, Mən əvvəlinci nəfəs (dəfə) bura yel ilə gəlməmişdim – Ki, Haman yol ilə də geri qayıdım. Alacaq gözləyən alacağını alandan sonra gedər, Yel ilə gələn yel ilə də gedər” (44, 167). Sufi təliminin özünəməxsusluğunun və fərqliliyinin göstəril- məsində, eyni zamanda sufi ritual və ayinlərinin icrasında ibadət, dua, zikr, tac qoyma, təraş, xirqə, xanəgah, çillə, riyazət, səyahət və s. kimi sufiliyə aid elementlərin də mühüm əhəmiyyəti vardır. Hər bir sufinin başlıca məqsəd və məşğuliyyətlərindən biri dua etməkdir. Sufilər əsasən iki tip - mərasim duası və sərbəst Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|